واژه‌شناسی: ققنوس و عنقا و قو

شهربراز

افسانه‌ی قُقنوس/ قُقنُس را بیشتر ما شنیده‌ایم. شیخ فریدالدین عطار نیشاپوری در کتاب منطق الطیر خود این داستان را به شعر درآورده است:

هست قُقنُس طُرفه مرغی دلستان |‌ موضع این مرغ در هندوستان

سخت منقاری عجب دارد دراز |‌ همچو نی در وی بسی سوراخ باز

قُرب صد سوراخ در منقار او است | نیست جفتش، طاق بودن کار او است

هست در هر ثُقبه آوازی دگر |‌ زیر هر آواز او رازی دگر

چون به هر ثُقبه بنالد زار زار | مرغ و ماهی گردد از وی بی‌قرار

جمله‌ی پرندگان خامُش شوند |‌ در خوشیّ بانگ او بیهُش شوند

فیلَسوفی بود دمسازش گرفت |‌ علم موسیقی ز آوازش گرفت

سال عمر او بوَد قُرب هزار |‌  وقت مرگ خود بداند آشکار

چون ببُرّد وقت مُردن دل ز خویش |‌ هیزم آرد گِرد خود، دَه خر، مَه بیش

در میان هیزم آید بی‌قرار |‌  در دهد صد نوحه خود را زار زار

پس بدان هر ثُقبه‌ای از جان پاک |‌ نوحه‌ای دیگر برآرد دردناک

چون که از هر ثُقبه همچون نوحه‌گر |‌ نوحه‌ی دیگر کند نوعی دگر

در میان نوحه از اندوه مرگ |‌ ‌ هر زمان بر خود بلرزد هم چو برگ

از نَفیر او همه پرّندگان |‌ ‌ وز خروش او همه درّندگان

سوی او آیند چون نظّارگی |‌ ‌ دل ببرند از جهان یکبارگی

از غمش آن روز در خون جگر |‌ ‌ پیش او بسیار میرَد جانوَر

جمله از زاریّ او حیران شوند |‌ بعضی از بی قوّتی بی‌جان شوند

بس عجب روزی بود آن روز او |‌  خون چکد از ناله ی جان سوز او

باز چون عمرش رسد با یک نفس |‌  بال و پر برهم زند از پیش و پس

آتشی بیرون جهد از بال او |‌ ‌ بعد آن آتش بگردد حال او

زود در هیزم فُتد آتش همی | پس بسوزد هیزمش خوش خوش همی

مرغ و هیزم هر دو چون اخگر شوند |‌  بعد از اخگر نیز خاکستر شوند

چون نماند ذره‌ای اخگر پدید |‌ ‌ قُقنُسی آید ز خاکستر پدید

آتش آن هیزم چو خاکستر کند |‌ ‌ از میان قُقنُس بچه سر بَرکُند

در فرهنگ برهان قاطع، این داستان به صورت زیر کوتاه شده است:

قُقنُس: مرغی است به غایت خوشرنگ و خوش‌آواز. گویند منقار او 360 سوراخ دارد و در کوه بلندی مقابل باد نشیند و صداهای عجیب و غریب از منقار او برآید و به سبب آن مرغان بسیار جمع آیند، از آن‌ها چندی را گرفته طعمه‌ی خود سازد. گویند هزار سال عمر کند و چون هزار سال بگذرد و عمرش به آخر آید هیزم بسیار جمع سازد و بر بالای آن نشیند و سرودن آغاز کند و مست گردد و بال بر هم زند چنان که آتشی از بال او بجهد و در هیزم افتد و خود با هیزم بسوزد و از خاکسترش بیضه‌ای پدید آید. و او را جفت نمی‌باشد و موسیقی را از آواز او دریافته‌اند.

واژه ی «قُقنُس» عربی شده Kuknos یونانی (به خط یونانی: Κύκνος) است. این نام در زبان لاتین به صورت Cycnus و Cygnus درآمده است. در استوره‌های یونانی کوکنوس نام چند تن از آن میان، نام پسر آپولون (ایزد هنر و خورشید) است. کوکنوس بسیار زیبا بوده است و پس از ماجراهایی خودکشی می کند و آپولون او را به شکل قو درمی آورد. در واقع در زبان یونانی واژه‌ی کوکنوس به معنای «قو» است و در توجیه آفرینش این پرنده داستان پسر آپولون را ساخته‌اند. در اخترشناسی یکی از صورت‌های فلکی (هم اختران) را به زبان انگلیسی Cygnus می‌گویند و دکتر حیدری ملایری برابر «ماکیان» را برای آن نهاده است (و در عربی آن را «دُجاجه» به همین معنای ماکیان می گویند).

گویا واژه ی Kuknos یونانی از ریشه ی پوروا‌ هندواروپایی keuk* به معنای «سپید بودن» است. نام این پرنده در انگلیسی swan است که واژه ی sing به معنای «آواز خواندن» همریشه است.

واژه ی «قو» در پارسی شاید از نام یونانی این پرنده و شاید هم از صدای آن گرفته شده باشد. در انگلیسی اصطلاح «آواز قو» (swan song) به معنای «اعتراف پیش از مرگ» یا سخنان پایانی به همین داستان سرود خواندن پیش از مرگ اشاره دارد. جالب آن که دکتر مهدی حمیدی شیرازی هم در دوران ما داستان آواز قو را به شعر درآورده است:

شنیدم که چون قوی زیبا بمیرد |‌  فریبنده زاد و فریبا بمیرد

شب مرگ تنها نشیند که موجی |‌  رود گوشه ای دور و تنها بمیرد

در آن گوشه چندان غزل می سراید |‌ که خود در میان غزل ها بمیرد

گروهی بر آنند کاین مرغ زیبا |‌ کجا عاشقی کرد آنجا بمیرد

شب مرگ از بیم آنجا شتابد |‌ که از مرگ غافل شود تا بمیرد

من این نکته گیرم که باور نکردم |‌ ندیدم که قویی به صحرا بمیرد

چو روزی از آغوش دریا برآید |‌  شبی هم در آغوش دریا بمیرد

تو دریای من بودی آغوش وا کن |‌ که می خواهد این قوی تنها بمیرد

در فرهنگ دهخدا در برابر «قو» به نقل از ناظم الاطبا «جوبینه» هم گذاشته است. اما در درآیه ی چوبینه برابرهای زیر آمده است: جوبینه، روپاک سرخ، چوبین، چوبینک، کاروانک، چوینه، کروان، طریق، نهار، چوبینه ی نر، کروان نر، مرغی آبی، مرغی دریایی با گردن بلند و پاهای دراز. اما شرحی که برای کاروانک یا کَروان آمده آن را با «بوتیمار» یکی دانسته و گفته که مرغی ماهیخوار و لاغر با پاهای بلند است. اگر در دام ریشه‌شناسی عامیانه نیفتیم، شاید به خاطر پاهای لاغر و نازک و بلندش بدان «چوبینه» گفته‌اند. سردار و شاه ساسانی بهرام چوبینه را هم گویا به خاطر شباهتش به این پرنده (پاهای نازک و بلند) بدین نام خوانده‌اند.

اما افسانه‌ی قُقنوس که شیخ عطار سروده است در استوره‌های یونانی درباره‌ی پرنده‌ای افسانه‌ای است به نام فونیکس (به خط یونانی: φοίνιξ به خط لاتین: phoinix در انگلیسی: phoenix). ریشه‌ی دقیق این واژه دانسته نیست. در فرهنگ ریشه‌شناسی برخط آمده که شاید ریشه‌ی مصری داشته و شاید هم از phoinos به معنای «سرخ خونی» آمده باشد. دکتر حیدری ملایری هم برای هم اختران Phoenix برابر «ققنوس» را گذاشته است.

به نظر می رسد در متن های عربی میان این دو واژه اشتباه و درهم آمیختگی صورت گرفته و نام پرنده اشتباه شده است. در یادداشت دکتر محمد معین آمده که برخی «ققنوس» را عربی شده‌ی «فونیکس» می دانند اما ققنوس عربی شده‌ی کوکنوس است. به نظر من هم واژه ی «ققنوس» به «کوکنوس» ماننده‌تر است تا به فونیکس. البته از نظر استوره‌شناسی شکی نیست که ققنوس همان فونیکس است.

در زبان عربی پرنده فونیکس را «عنقاء» می‌گویند که در اصل به معنای «زن درازگردن» است (از ریشه ی ع.ن.ق به معنای گردن). نام پارسی عنقا را «اَشتَرکا» نوشته‌اند. این واژه ی پارسی شبیه ostrich در زبان انگلیسی به معنای «شترمرغ» است که خود از struthio لاتین آمده و خود واژه ی لاتین از struthos megale در یونانی به معنای «پرستوی بزرگ» آمده است. در زبان یونانی به شترمرغ strouthokamelos (به خط یونانی: στρουθοκάμηλος) هم می گویند که دقیقا «شترمرغ» است.

عنقاء: طایری است درازگردن که نزد بعضی وجود فرضی دارد، چراکه هیچ کس آن را ندیده است و در «نفائس الفنون» از تفاسیر، مسطور است که در زمینِ «اصحاب الرَس» مرغی بس عظیم با چهار پای و روی مانند آدمی و با پرهای اَلوان و به افراط درازی گردن پیدا شده بود. هر جا که کودکی دیدی ببردی. آن قوم پیش حنظلة بن صفَوان که پیغمبر ایشان بود رفته از آن شکایت کردند. حنظله دعا کرد، حق تعالی آن مرغ را در بعضی از جزائر انداخت، و آن در جزائر، فیل و اژدها را شکار کرده می خورد. (از آنندراج) (از غیاث اللغات).

بعدها به اشتباه «عنقاء» را با «سیمرغ» یکی پنداشته‌اند و این دو را به جای هم به کار برده اند. بر پایه‌ی داستان عنقا، این پرنده نمادی از بلندآشیانی و بلند‌ همتی و عُزلت و دوری‌گزینی شده است:

من اندر رنج و دونان بر سر گنج | مگس در گلشن و عنقا به گلخن (خاقانی)

چو مشک از ناف عزلت بو گرفتم |‌ به تنهایی چو عنقا خو گرفتم (نظامی)

اگر عنقا ز بی برگی بمیرد |‌ شکار از چنگ گنجشکان نگیرد (سعدی)

برو این دام بر مرغ دگر نه |‌  که عنقا را بلند است آشیانه (حافظ)