بحثی مقابله‌ای در زبان فارسی و انگلیسی
دکتر مجتبی منشی‌زاده: یکی از نادرستی‌هایی که به تازگی در زبان گفتاری و نوشتاری فارسی رواج عام یافته، کاربرد نادرست و نابجای واژه «یک» است. به نظر می‌رسد که این نادرستی از راه ترجمه وارد زبان فارسی شده باشد و کسانی هم از روی ناآگاهی به دستور زبان فارسی آن را در گفتار و نوشتار رواج داده‌اند. به جمله‌های نامأنوس زیر توجه کنید:
– یک انسان دوسوم بدنش آب است.
– مثل یک دکتر لباس می‌پوشد.
– محافظه‌کارها می‌گفتند او تقریبا یک فراماسون است.
– یک مرد از مرگ نمی‌ترسد.
بررسی مشکل در زبان انگلیسی
در زبان انگلیسی نشانه a یا an در وهله‌ی نخست برای اسم نکره و نشانه‌ی The برای اسم معرفه به کار می‌رود و وظیفه‌ی اصلی نشانه‌ی پیشین در دستور زبان انگلیسی تقابل آن با نشانه‌ی The است. از سوی دیگر، نشانه‌ی a یا an به لحاظ سیر تحول تاریخی از صورت one مشتق شده است و در پاره‌ای از موارد در معنی one = یک نیز به کار می‌رود:
He has two daughters and a son.
He can walk forty miles in a day.
گذشته از این، نشانه‌ی a یا an در برخی از جمله‌ها با اسم جنس (Generic noun) همراه می‌شود. به عبارت دیگر، یکی از راه‌های بیان اسم جنس در زبان انگلیسی آوردن a یا an پیش از اسم است:
A cow gives milk.
گاو شیر می‌دهد.
بی‌توجهی به دستور زبان انگلیسی و ندانستن وظیفه‌ی دستوری نشانه‌های مذکور از یک‌سو و بی‌اطلاعی از امکانات و ظرفیت‌های زبان‌فارسی از سوی دیگر، موجب شده است تا برخی از نویسندگان و مترجمان و گویندگان نشانه‌ی a یا an را همواره معادل واژه‌ی «یک» بنویسند یا بگویند و ترجمه کنند. درحالی‌که زبان فارسی، برای بیان هر یک از مفاهیم یادشده امکاناتی دارد که شرح کوتاه آن بدین قرار است:
بیان اسم جنس و نوع
اسم جنس به تمام افراد یا آحاد طبقه دستوری خود دلالت دارد و به کل مجموعه اشاره می‌کند. در واقع، چنین اسمی در طبقه‌ای قرار می‌گیرد که تنها یک عضو دارد، یعنی در این طبقه همه‌ی تفاوت‌ها و تمایزهای اعضای طبقه نادیده گرفته می‌شود و در کل عضوی منفرد تلقی می‌شود. در مثل:
کودک شیرینی را دوست دارد.
گیاه به آب نیاز دارد.
متأسفانه گاهی واژه‌ی «یک» را پیش از اسم جنس به کار می‌برند که یا معنی جمله دیگرگون می‌شود یا معنی‌ای خلاف نظر گوینده یا نویسنده به شنونده یا خواننده منتقل می‌شود:
یک کودک شیرینی را دوست دارد. [دو کودک و دو گیاه به احتمال حکم دیگری دارند!]
یک گیاه به آب نیاز دارد.
امکانات بیان اسم جنس در زبان فارسی
برای بیان اسم جنس و نوع، در زبان فارسی، چهار امکان هست:
الف- واژه را به صورت مفرد و بدون نشانه‌ی ظاهری می‌آوریم و چنین اسمی معرفه است:
– گربه حیوان است.
– کودک شیرینی را دوست دارد.
– مرد از مرگ نمی‌ترسد.
ب- گاهی برای بیان معرفه‌ی جنس، واژه جمع بسته می‌شود:
– کودکان شیرینی را دوست دارند.
– گیاهان به آب نیاز دارند.
– بچه‌ها بازی را دوست دارند.
ج- پیش از اسم جنسْ صفت مبهم «هر» می‌آورند و پس از اسم گاهی «یا»ی نکره می‌آید:
– هر گلی پژمرده می‌گردد.
– هر کودکی شیرینی را دوست دارد.
– هر انسانی از اسارت متنفر است.
د- هرگاه فعل جمله منفی باشد یا جمله به صورت استفهام انکاری به کاررود، پیش از اسم صفت مبهم «هیچ» و گاهی بعد از اسم «یا»ی نکره می‌آورند:
– هیچ راهی نیست که پایان نداشته باشد.
– هیچ کس از دروغگویی خوشش نمی‌آید.
– هیچ انسانی اسارت را دوست ندارد.
اسم نکره در زبان فارسی
از نظر معنایی، اسم نکره به یک یا چند فرد نامشخص از انسان و هر چیز مادی و غیر مادی اشاره می‌کند.
– کتابی خرید.
– غذایی خورد.
– کتاب‌هایی خریدم.
– در اطراف جنگل، خانه‌هایی ساخته شد.
نشانه‌ی نکره اسم در زبان‌فارسی «یا» ای است که به آخر اسم مفرد یا جمع افزوده می‌شود.
گاهی واژه‌ی «یک» پیش از اسم نکره ظاهر می‌شود، ولی در فارسی امروز به ویژه در گفتار به معنی «چنان» به کار می‌رود:
– یک درسی به او دادم.
اگر«یا»ی نکره به همراه اسم غیر قابل‌شمارش یا مفهومی که بر آن دلالت کند، به کار رود معنی اسم را محدود می‌کند:
– غذایی خورد. (= غذایِ کم و ناچیز)
– پولی داری به من قرض بدهی؟ (= اندک و نه زیاد)
«یک» در زبان فارسی
واژه‌ی «یک» از نظر دستور زبان فارسی هم اسم است و هم صفت:
– یک با دو می‌شود، سه.
– هیچ دویی نیست که سه نشود.
اگر «یک» پیش از اسم به کار رود در حکم صفت پیشین است:
– یک سرباز مجروح شد.
– یک دست صدا ندارد.
– یک گنجشک در دست بهتر از سد گنجشک در هوا.
– یک کتاب روی میز بود.
بنابراین «یک» تنها زمانی به کار می‌رود که قصد گوینده یا نویسنده تصریح به واحد بودن اسم باشد. در نتیجه کاربرد آن به جای «یا»ی نکره یا بیان اسم جنس نادرست است. چنانکه از مثال‌های بالا برمی‌آید، گاهی«یک» را با عدد بزرگتر یا واژه‌ای که معنی کثرت یا اسم جمع دارد، مقابل می‌کنند:
– یک بز گر گله‌ای را گر می‌کند.
با توجه به آنچه گفته آمد، دو جمله‌ی «کتابی نوشت» و «یک کتاب نوشت» از نظر معنایی یکسان نیستند. علاوه بر این، کاربرد نادرست «یا»یِ نکره و عدد «یک» در بیان اسم جنس یا اسم نکره از زبان‌های بیگانه و رواج نادرست آن از گونه نوشتاری زبان فراتر رفته و امروز حتی در زبان گفتار اغلب گویندگان آنها را نادرست به کار می‌برند. به جمله‌های زیر توجه کنید:
– یک سخنگوی وزارت امورخارجه اعلام داشت. (مبادا اشتباه کنید که دو نفر بوده‌اند!)
– تروریست فراری دستگیر شد و به یک زندان در جنوب … انتقال داده شد. (اگر بتوان کسی را در آن واحد در دو زندان نگاهداشت، این جمله می‌تواند درست باشد!)
– یک رئیس‌جمهور چه خصوصیاتی دارد؟ (- رئیس‌جمهور چه خصوصیاتی دارد؟)
– یک انسان دوسوم بدنش آب است. (- دوسوم بدن انسان آب است یا دوسوم بدن هر انسانی آب است با دوسوم بدن انسان‌ها آب است.)
فهرست منابع و مراجع:
۱- باطنی، محمد رضا، چهار گفتار درباره‌ی زبان، انتشارات آگاه، چاپ‌سوم.
۲- خانلری، پرویز، دستور زبان فارسی، انتشارات قدس، چاپ دوازدهم.
۳- مشکوه الدین، مهدی، دستور زبان فارسی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد چاپ سوم.
۴- صادقی، علی‌اشرف، دستور زبان برای سال دوم و سوم و چهارم دبیرستان، انتشارات آموزش و پرورش سال ۱۳۵۸.
۱- Oxford Advanced Dictionary of current English1987.
۲– A Comprehensive Grammer of the English language,Longman by; R. Quirk,S. Greenbaum,G. Leech,J. Svartvik,1985.
جستارهای وابسته
۴۲. اگرچه
داستانِ تنوین استاد داریوش آشوری: راهِ حلِ درستِ مسأله نه تغییرِ شکلِ نگارشیِ این تکواژِ وابسته‌یِ قیدساز از [-اً] عربی به [-ن]-ِ فارسی، بلکه بازگشت به ساختارِ درست و سالمِ ساختمانِ قید در زبانِ فارسی ست. یکی از راه‌هایِ آن یادآوریِ دو باره‌یِ واژه‌هایِ فارسی ست که واژهایِ عربی‌تبار با ساختارِ دستوریِ عربی جایِ آنها را […]
ورود الگوهای دستوری‌ی یک زبان بیگانه (سخنی از میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی) ورود الگوهای دستوری‌ی یک زبان بیگانه، ممکن است برای زبان میزبان زبانبخش باشد. در این زمینه می‌توان از زبان عربی درس‌ها آموخت. ...
بارگیری رایگان «توصیف ساختمان دستورزبان فارسی» محمدرضا باطنی «توصیف ساختمان دستورزبان فارسی» نوشته‌ی «محمدرضا باطنی» بر پایه‌ی موشکافی و واکاوی نزدیک به ۱۱ هزار جمله‌ی پارسی امروزی است که از کتابها، مجله‌ها، روزنامه‌ها و نوشته‌های گوناگون برداشته و کوشیده شده است تا پیوندهای ساختمانی زبان فارسی روشن […]
۳. واژگان در پیوند با دستورزبان پارسی
بحثی درباره‌ی صرف فعل در زبان علمی فارسی دکتر محمد حیدری ملایری- زبان علمی فارسی در گرایش جدید خود بسوی توانایی و غنای بیشتر … معادل اصطلاحهای واضح علمی را می‌سازد. از اینرو، تنها معنایی که مثلا به مصدر «آبیدن» در علم داده شده این است: «ترکیب کردن با […]
âmâj e šomâ marâ nezibad. âmâj e šomâ mânand e kasi ast ke begovad man mixvâham pâk budan o âšqâl nerixtan bež(but) barxi xorda âšqâlhâ râ bar zami xvâham rixt.
magar mišavad az bigâna vâžagân bizâr budan o ânhâ râ ziyângin dânestan o bâz barxi râ padiroftan? in vâcak(sahmân) râ ke “hic zabâni tohi az bigâna vâžagân nist o netavân ânhâ hama râ birun rizândan” dur beafkanid. mâ andar bigânazodâyi o zabânpâlâyi piš ravim o bigâna âxšigân râ kam kam xvâhim dur afkand tâ ruzi ba zabâni sara rasim. zabânpâlâyi nâpaydâ marz nemâyad o marzi râ nebâyad andar behtar šodan didan. pâsoxetân šegeft nemâyad. kâstan cap o râst o bâlâ o pâyin nedârad o bâ âvordan e pišvand foru- suy e ân nemâda šavad pas dorost ast. mânik e dorost e farâgereftan = az bâlâ yâ ânsu gereftan ast o âmuxtan pâtaxšik (engâri, nârâst) ast.
bâyad hama ye pâtaxšik mânikân râ zodudan tâ ba zabâni râst o dorost ozudandaryâftani dast yâftan.
این را سال های سال پیش دکتر خانلری در کتاب دستور زبان خودش به تفصیل توضیح داده است. کو گوش شنوا؟
http://www.monshizadeh.blogfa.com/post-4.aspx
مشکل «یا» ی ِ نکره و عدد«یک» در فارسی امروز
درود
چگونه باید واژگانی را که با «ی» پایان می‌یابند، نکره کرد؟
برای نمونه آیا درست است که بگوییم ایرانی‌ای؟
—
درود.
آری، «ایرانی‌ای» درست است.
پارسی‌انجمن.
در یک ترکیب وصفی ی نکره به موصوف اضافه می شود یا به صفت
مثلاً بگوییم مرد دانشمندی یا بگوییم مردی دانشمند
—
درود بر شما.
«ی» به نامواژه (اسم) افزوده می‌شود تا به گزارواژه (صفت). در اینجا باید گفت: مردی دانشمند.
پارسی‌انجمن.
اگر بخواهیم واژه ی ” دو کتاب” را به صورت نکره بگوییم. باید بگوییم” دوکتابی” یا ” دوکتاب”؟ چون کارم ترجمه عربی به فارسیه بحث عدد مطرحه. ممنون