واژه‌های سره در پارسی تاجیکستانی

امیرحسین اکبری شالچی

بازیافتن واژه‌های سره در گویش تاجیکی کار ساده‌ای نیست؛ چون سره‌جو هنگام پژوهش گفتار تاجیکان، به‌جای شنیدن واژگان سره، صدها و هزاران واژه‌ی روسی‌یی را می‌شنود که بسیاری‌شان بی‌آنکه نیازی ویژه به آنها باشد، به گویش تاجیکی راه یافته‌اند و در آن جا افتاده‌اند. به‌هرروی آنچه من در اینجا به دست می‌دهم، برخی از واژه‌های سره‌ای است که در گویش تاجیکی به کار می‌رود و می‌توان کاربرد آنها را به دیگر پارسی‌زبانان پیشنهاد کرد.

آدمیّت: آدمگری

ابطال: بیکارکُنی

اتاق: خانه‌چه / xāna-ča/

اتصال: پَیوند

اتفاقی: سرِ راهی

اجرا(ی نمایش): انجام

اجرا: انجام‌یابی

احتمال قوی داده شدن: باور رفتن

اختصاص دادن: جدا کردن، بخشیدن

اخراج کردن (از محلّ کار): از کار راندن

ادا کردن (نماز): گُزرانیدن

ارتباط: بستَگی

ارتباط دادن: پَیوندیدن

ارتفاع: بَلندی (← دهخـ)

ارتقا دادن: بَلند برداشتن

ارتقا: بالارَوی

از قرار معلوم: اَز اَفتَش

آزادی بیان: آزادی سخن

ازدیاد: بالارَوی

استحکام: استواری (← دهخـ)

استراحت: دَم‌گیری

استرداد: برگردانی

استفاده کردن: بهرَه برداشتن

استفراغ کردن: پَرتافتن

اسکان: بودوباش

اسهال: دل‌رَوی

اطلاع: آگهی

اطلاع حاصل کردن: آگهی یافتن (دهخـ← ‌آگهی)

اعتقاد: باوری

اعصاب کسی خرد شدن (کنایه): سر ( ِکسی) وَیران شدن

اعمال زور: زورآوری

افتتاح: کُشادَه‌شَوی (دهخـ← کشاده)

افراطی‌گری: تندگرایی

اقامت: بودوباش، باشِش

اقامتگاه: باشِشگاه

امضا کردن: دست ماندن

امکان شغلی: جای کار

امنیت: آرامی

امور خارجه: کارهای بیرونَه

انتشار یافتن (چیزی در جایی): دامنْ پهن کردن

انتشار یافتن (ویروس): پهن شدن

انتقال: گُذرِش

انتقال دادن: گذراندن

انفجار: تَرکَش

انفجاری: تَرْکَندَه (دهخـ← ترَکیدن)

اهتزاز (پرچم): پَرافشانی

اهمیت زیاد دادن: بهای ارزشمند دادن

اواسط: میانَه‌ها

باطل: بیکار

به‌خاطرِ: از رویِ

بدون مشکل و مانع: آزادانَه

بدون وقفه: بی‌ایست

بعداً: پس

بکارت: دختری (← دهخـ)

بلاعوض (وام): بی‌بازگشت

به اهتزاز درآوردن (پرچم): افروختن

به نظرِ: از بینِشِ

به نظر رسیدن: بَه چشم رَسیدن

به‌عنوانِ: همچون

به‌مناسبتِ: بخشیدَه بَه

بی‌اعتنا: بی‌پروا

بی‌تفاوت: بی‌پروا (← دهخـ)

بی‌توجه: بی‌پروا

بی‌عُرضه: بی‌هنر

بی‌نظم‌وترتیب: بی‌سرشتَه

پاتیناژ (ورزش): یخ‌بازی

پارتی‌بازی: آشنابازی

پلورالیسم (سیاست): چنداندیشی

تأسیس یافتن: بنیاد شدن

تأسیس: بنیاد

تجدید نظر (دادگاه): بازبینی

تجسس: کافت‌وکاو

تجسس (پلیس): پژوهش

تحت تأثیرِ: در زیر سایَۀ (کنایه)

تحت‌البحری: زیرآبی

تحریک: برانگیزش

تحمل نمودن: برداشت کردن، برداشتن

تحویل دادن: سُپاریدن

تخصیص یافتن: جدا شدن

تدارک: آمادَگی

تدارک دیدن: آمادَگی دیدن

تدبیرشده: اندیشیدَه

ترجیح دادن: برتری دادن

ترک کردن: پَرتافتن

ترکیب (شیمی): آمیختَه

ترم (دانشگاه): نیم‌سالَه

ترموس چای: چای‌گیرک

تزئین نمودن: آرا دادن

تسهیل: آسان‌کاری

تسویه کردن (حساب را): برابر کردن

تشویش: پروا

تصاحب: ازخودکُنی

تصاحب نمودن: از خود کردن

تصفیه‌شده (آب): پاک

تظاهر: خودنشان‌دِهی

تعداد: شمار

تعمیر کردن: ساز کردن

تغییر دادن: دیگر کردن

تفتیش: کافت‌وکاو

تقاطع (خیابان): بُرِش

تقدیم شدن: پیشکَش شدن

تلقی شدن: نام‌بَر شدن

تلقی کردن: نگرانیدن

التماس نمودن: زارَه کردن (دهخـ ← زاره)

تمدید کردن (مهلت را): دراز کردن

تنزل: پایین‌رَوی

تهیه‌شده: آمادَه‌نمودَه

توجه کردن: نگاه کردن

توضیح دادن: رَوشنی انداختن

تولید کردن: آفریدن

جایز دانستن: روا دیدن

جرم (دندان): سنگ

جعلی: ساختَه

جفت جنین: همرهک / ham-rah-ak/

جوانب: پهلوها

چِرکین: کثیف (← دهخـ)

چندطبقه (ساختمان): بَلندآشیانَه

حاصل نمودن: پَیدا کردن

حاکی: بازگویندَه

حداقل: کَمَش

حمّال: بارکَش

حوصله‌ی کسی را سر بردن: بیزار کردن

حیف نان: نمیشدنی / na-mī-šud-an-ī/

خارجی: بیرونَه

خاطرنشان کردن: یادرَس شدن

خالی از سکنه: بی‌آدم

خرجی (زندگی): پایْدَم

دائم‌الخمر: می‌زدَه

در ادامۀ: بَه دنبالَۀ

در اهتزاز بودن: بال‌افشانی کردن (پرچم)

در نظر گرفته شدن: نگراندََه شدن

درجه: زینَه

ذوب شدن: آب‌شَوی

راحت باش! (نظامی): آزاد

رأی دادن: آواز دادن

رشته (درسی): فن

رضایت‌بخش: خرسندی‌آور

رطوبت: نمناکی

رونق پیدا کردن: اَوج یافتن (کنایه)

ریاست: سروری، راهبری

رییس (اداره/ شرکت): سردار

رییس: راهبر

زلزله: زمین‌جُمبی/ زِمین‌جُنبش/ زمین‌جُمبَه

زوایا: پهلوها

زینت: زیب (← دهخـ)

زینت بخشیدن: آرا دادن

سرعت بخشیدن: تیزاندن

سفینه‌ی فضایی: کشتیِ کَیهانی

سکوت: خاموشی

سه‌بعدی:  سه‌اندازَه

سیفون: آب‌برایک / āb-bor-āy-ak/

سیل: آب‌خیزی (دهخـ← آب‌خیز)

شایعه: آوازَه

شلوغ (راه): سیرآدم

شلیک: تیرپرانی

شلیک کردن: پرّاندن/ پراندن

شوت (فوتبال): پَرتافْت

شیوع (بیماری): پهْن‌شَوی (دهخـ← پهن شدن)

شیوع‌یابنده (بیماری): دامن‌گستر

صدا: آواز

صریحاً: روی‌راست

صعب‌العبور: دشوارگذر

ضبط کردن (روی نوار): بَه نوار برداشتن

طبقِ: از رویِ

طبقه: آشیانَه

طلاق: ازهم جداشَوی

طناب‌کشی: بَندکشی (مسابقه)

طول: دَرازی

طولانی شدن: بَه دَرازا کَشیدن

ظرافت: نازکی

ظریف: نازک

عازم: رفتِگار

عامل (بیماری): برانگیزندَه/ انگیزَه

عبور: گُذِرش

عدم وضوح: نارَوشنی

عرض: پهنا (← دهخـ)

علناً: روی‌راست

عملی نمودن: پیادَه ساختن

عوض کردن (کانال تلویزیون/ رادیو و مانندشان): تاو دادن (دهخـ← تاو)

عوض کردن: دیگر کردن

غلیظ (چای): غوس / γavs/

غیب‌گو: بینَک

غیر قابل قبول: نمیشدنی / na-mī-šud-an-ī/

غیور: بانَنگ (دهخـ← ننگ)

فاصلۀ طبقاتی: شکاف اجتماعی

فرق داشتن: دیگر بودن

فضا: کَیهان

فضانورد: کیهان‌نورد

فیلم‌بردار: نوارگیرندَه

قابل استفاده: بَکار

قبلاً: پیش

قبلی: پیشترَه

قدیمی (دوست): دیرینَه

قطع: بُرِش

قطعه (موسیقی): پارچَه

قطور (کتاب): غوس / γavs/

قلباً: از دل و جان

کاملاً: به‌پرگی / ba pur-r-ag-ī/

کتری برقی: آب‌گرم‌کُنَک

کسب کردن: اندوزیدن

کشف کردن: دریافت کردن

گل زدن (فوتبال): بَه نشان رَساندن

لطیف: مهین

لهجه: شیوَه

مؤسس: بنیادگر

مادامی که: تا دمی که

ماده (درسی): فن‌

مبصر (کلاس): راهبر

مبهم: نارَوشن

متحد شدن(مردم): بِهَم‌آیی

متحد نمودن: بر هم آوردن

متذکر گشتن: یادرَس شدن

مترجم: ترجمان

متصل ساختن: پَیوندیدن

متصل ساختن (خط‌های راه آهن): پَیوست کردن

متصل‌کننده(ی پل): پَیوندگر

متلاشی کردن (مغز کسی را): پاش دادن

متوقع: چشمدار

متوقف کردن: باز داشتن

مثال: نَمونَه

مجرم: گنه‌کار

مجسمه: پَیکرَه

مجموعاً: همَگی

محبوب: دوست‌داشتَه

محدوده: چارچوبَه

محصول (کشاورزی): کِشتَه

محکم: استوار

مدیر (بانک): راهبر

مذاکره: گفت‌وشنید/ گفت‌وگُزار

مراقبت: نگاه‌وبین

مستعمره کردن: زیرِ دست گرفتن (دهخـ← زیردست)

مسموم: زهرآلود

مشترک‌المنافع (کشورها): کشورهای پساشوروی/ کشورهای هم‌سود

مصلحت دانستن: روا دیدن

مظنون: گُمان‌بَر

مطابق: برابرِ

مطابق شدن: راست آمدن

معتقد: باوری‌ناک

معتقد بودن: باور داشتن

معدوم‌الاثر: بی‌نام‌ونشان

معرفی نمودن: شناس کردن

معرکه: هَنگامَه

معزول گشتن: سبک‌دوش شدن، آزاد کَردَه شدن

مفقودالأثر: بی‌نام‌ونشان

مقارن شدن با: راست آمدن بَه

مقاوم: تاب‌آور

مقاومت: ایستادَه‌گری

مقصّر: گنه‌کار (← دهخـ)

مقید: پای‌بند

منافی عفّت (فیلم): بیشرمی

منتشر کردن (کتاب): برآوردن

منحرف کردن: از راه زدن (کنایه/ دهخـ← از راه کردن)

منشا گرفتن از: برخاستن از

مهاجرت کردن: کوچ بستن

موجود: جای‌داشتَه

مورد علاقه بودن: پسند بودن

میسر شدن: دست دادن

نجات یافتن: رهیدن

نجّار: درودگر

نظافت: پاک‌کاری

نفخ: دَمِش

نهار: خوراک پیشین (دهخـ← پیشین)

نوظهور: تازَه‌پَیدا

هلیکوپتر: چرخ‌بال

واقعاً: از راستی

وصل بودن: پیوست بودن

وصلت: پَیوند (← دهخـ)

ویلایی (خانه): زمینَکی