گفت‌وگو با «حجتی فهیم» سازنده نرم‌افزار برگردان دبیره سیرلیک به پارسی

ناهید زندی صادق

چگونه به فکر طراحی این نرم‌افزار افتادید؟

همان‌گونه که می‌دانید زبان گفتار (محاوره‌ای) مردم تاجیکستان، زبان فارسی است و مردم این کشور فارسی را با چنان لهجه‌ی شیرینی صحبت می‌کنند که بر دل و جان می‌نشیند؛ اما متاسفانه ما ارتباط چندانی با مردم تاجیکستان نداریم. یکی از مهم‌ترین دلایل این کار، تفاوت خط مردم کشور تاجیکستان با دیگر فارسی‌زبانان است. تاجیک‌ها نوشته‌ی فارسی را همچنان با خط روسی می‌نویسند و علت آن را هم باید در زمانی جست که این کشور تحت سیطره‌ی اتحاد جماهیر شوروی قرار داشت. در آن زمان، حزب کمونیست برای اینکه پیوندهای مردمان ایرانی‌نژاد سرزمین‌های اشغال شده در جنگ‌های ایران و روسیه را با گذشته و فرهنگ دیرینه‌شان ریشه‌کن کند، دست به‌ یک رشته اقدامات بنیان‌کن ضد فرهنگی زد. نمونه‌های این اقدامات که می‌توان آن را یک «جنگ فرهنگی» نامید، ممنوعیت انجام مناسک قومی ‌و مذهبی و همچنین تغییر خط همه‌ی این جمهوری‌ها به الفبای روسی (سیریلیک) مشاهده کرد. با تغییر خط در تاجیکستان و عمر ۷۰ ساله حکومت کمونیستی، مردم این دیار با خط دیرینه خود غریبه شدند و نتیجه همان است که اکنون می‌بینید: نه ما می‌توانیم متن‌ها و نوشته‌های مردم تاجیکستان را بخوانیم و نه آن‌ها نوشته‌های ما و نوشته‌های گذشتگان را.

نرم‌افزار پرشین- تاجیک که‌ یک نرم‌افزار تحت وب است، برای آسان کردن دسترسی به خط فارسی میان فارسی زبانان طراحی شده است. این نرم‌افزار به صورت رایگان در دسترس همگان قرار دارد و این امکان را فراهم می‌آورد که مطالب نوشته شده به خط سیریلیک تاجیکی را با یک کلیک به فارسی نویسه‌گردانی کنید.

البته پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال کشور تاجیکستان، کم‌کم اندیشه‌ی بازگرداندن خط فارسی به سامان فرهنگی و دستگاه آموزشی کشور مطرح شد، اما این کار بنا به دلایلی تاکنون انجام نشده است. به نظر نمی‌رسد که در سال‌های نزدیک هم شاهد چنین رویدادی باشیم. مهم‌ترین علت این امر هم این است که با تغییر یک‌ باره‌ی خط از روسی به فارسی، یک‌شبه همه‌ی مردم، بار دیگر توانایی خواندن و نوشتن را از دست داده و بی‌سواد خواهند شد! به همین دلیل فرآیند تغییر خط از روسی به فارسی، اگر هم اجرایی شود، در یک روند درازمدت انجام خواهد شد.

نرم‌افزار پرشین- تاجیک که‌ یک نرم‌افزار تحت وب است، برای آسان کردن دسترسی به خط فارسی میان فارسی زبانان طراحی شده است. این نرم‌افزار به صورت رایگان در دسترس همگان قرار دارد و این امکان را فراهم می‌آورد که مطالب نوشته شده به خط سیریلیک تاجیکی را با یک کلیک به فارسی ترجمه کنید. البته لازم به ذکر است که استفاده از لغت «ترجمه Translation» در اینجا چندان درست نیست؛ زیرا ترجمه زمانی اتفاق می‌افتد که متنی را از یک زبان به زبان دیگری برمی‌گردانیم؛ در حالی که در این مورد خاص، نوشته‌ی فارسی است که باید از یک الفبای تحمیلی به الفبای اصلی آن بازگردد. بهترین نامی ‌که که می‌توانیم برای این کار به کار ببریم، «نویسه‌گردانی » است.

شما بر اساس کدام نیاز، این نرم‌افزار را ساختید؟

در حال حاضر با وجود اینترنت مرزهای سیاسی کمرنگ شده است و شما به آسانی می‌توانید با مردمان دیگر کشورها ارتباط برقرار کنید؛ اما ارتباط داشتن با مردم تاجیکستان در فضای مجازی بسیار سخت و دشوار است. بگذریم از اینکه میزان نفوذ اینترنت در این کشور چندان زیاد نیست و این واقعیت را هم که محتوای اینترنتی تولیدشده در تاجیکستان به اندازه‌ی ایران نیست، نایده بگیریم. در هر حال، امروزه ارتباط ما قطع است؛ چراکه اگر ارتباطی برقرار بود، لااقل مردم تاجیکستان دسترسی خوب و مناسبی به آفرینش‌های فرهنگی، علمی ‌و هنری تولیدشده توسط کاربران ایرانی داشتند در حالی که الان این دسترسی بسیار دشوار است. اگر الان دو سوی این ارتباط – ایرانیان و تاجیکان – با خط نوشتاری همدیگر آشنا بودند، برقراری ارتباط‌های فرهنگی، اقتصادی، تجاری و … بسیار آسان‌تر بود.

در آخرین روزهای سال ۱۳۸۹ تصمیم گرفتم نرم‌افزاری بسازم که امکان برگردان نوشته‌ی سیریلیک تاجیکی به نوشته‌ی فارسی و نوشته‌ی فارسی به خط سیریلیک تاجیکی را داشته باشد. این تلاش‌ها در اردیبهشت ۱۳۹۱ به بار نشست و نسخه‌ی ابتدایی و قابل قبول این نرم‌افزار روی تارنمایی در دسترس همگان قرار گرفت.

من با توجه به این دشواری‌ها، در آخرین روزهای سال ۱۳۸۹ تصمیم گرفتم نرم‌افزاری بسازم که امکان برگردان نوشته‌ی سیریلیک تاجیکی به نوشته‌ی فارسی و نوشته‌ی فارسی به خط سیریلیک تاجیکی را داشته باشد. این تلاش‌ها در اردیبهشت ۱۳۹۱ به بار نشست و نسخه‌ی ابتدایی و قابل قبول این نرم‌افزار روی تارنمایی در دسترس همگان قرار گرفت. البته نسخه‌ی ابتدایی از دقت نسخه‌ی امروزی برخوردار نبود و تنها می‌توانست متن‌های فارسی نوشته شده با خط سیریلیک را با دقتی حدود ۴۰ درصد به خط فارسی برگرداند؛ در حالی که هم اکنون دقت برگردان متن سیریلیک تاجیکی به خط فارسی حدود ۹۰ درصد است و این نرم‌افزار می‌تواند متن فارسی را هم با دقتی نزدیک به ۴۰ درصد به خط سیریلیک برگرداند. در هر حال، نسخه‌ی اولیه‌ای که در اردیبهشت ۱۳۹۱ در دسترس قرار گرفت، گام آغازین بود برای رسیدن به امروز که گر این راه، گام‌های بزرگی برداشته‌ایم. البته کار ما هنوز به پایان نرسیده است و در زمینه‌ی برگردان خط فارسی به خط سیریلیک باید به به جایی برسیم که همه‌ی نوشته‌های فارسی را بتوان به خط سیریلیک برگرداند. این کار بسیار دشوار و پیچیده‌ای است؛ اما انجام آن و از میان برداشتن این دشواری، بسیار شیرین و لذت‌بخش خواهد بود.

در زمینه‌ی برگردان خط فارسی به خط سیریلیک باید به به جایی برسیم که همه‌ی نوشته‌های فارسی را بتوان به خط سیریلیک برگرداند. این کار بسیار دشوار و پیچیده‌ای است؛ اما انجام آن و از میان برداشتن این دشواری، بسیار شیرین و لذت‌بخش خواهد بود.

آیا رشته‌ی تحصیلی شما در طراحی این نرم‌افزار به شما یاری کرده است؟

من در رشته‌ی نرم‌افزار رایانه درس خوانده‌ام؛ بی‌شک اگر رشته تحصیلی‌ام این نبود و مهارت‌های کافی در برنامه‌نویسی نداشتم، حتا فکر انجام دادن این کار در ذهن من پیدا نمی‌شد؛ اما در کنار آموختن برنامه‌نویسی و تجربه در این زمینه، علاقه‌ی من به زبان فارسی و مطالعاتی که در زمینه شناخت زبان فارسی داشتم، بسیار به کار من آمد. علاقه‌مندی من به شناخت زبان فارسی بود که سبب شد چندین ماه به کار یادگیری الفبای سیریلیک بپردازم؛ آن هم بی‌هیچ راهنمایی. این کار، کاری بسیار دشوار بود و ‌کند پیش می‌رفت؛ اما، به هر حال، کم‌کم یاد گرفتم که متن‌های تاجیکی را بخوانم و حتی متن فارسی را به خط سیریلیک بنویسم. با به دست آمدن این توانایی، انگیزه‌ی لازم برای ساخت این نرم‌افزار را به دست آوردم.

بهره‌گیری از این نرم‌افزار چه تاثیری بر پیوندهای ایران و تاجیکستان خواهد داشت؟

کمترین بهره‌ای که می‌شود از این نرم‌افزار گرفت این است که مردم از اخبار دو کشور آگاه شوند و این خبرها پوشیده نماند. شاید باور این نکته سخت باشد که بسیاری از مردم تاجیکستان نمی‌دانند که ایرانیان، هشت سال درگیر جنگ با عراق بوده‌اند و البته به همین شیوه، ایرانیان هم نمی‌دانند که مردم تاجیکستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، گرفتار جنگ داخلی شدند. وجود این نرم‌افزار لااقل این زمینه را برای خبرنگاران و پایگاه‌های خبری دو کشور فراهم می‌کند که بتوانند خبر دو کشور را بی‌واسطه‌ی خبرگزاری‌های غربی و از زبان یکدیگر نقل قول کنند. متاسفانه – و با کمال تاسف – امروزه تنها پایگاه خبری که اخبار را همزمان به دو خط فارسی و سیریلیک منتشر می‌کند، پایگاه بی.‌بی‌.سی فارسی است و این در حالی است که پایگاه‌های خبری درون کشورمان می‌توانستند از امکانات قابل دسترس و رایگان نرم‌افزار پرشین- تاجیک استفاده کنند و تولیدات فرهنگی و خبری مناسب برای مخاطبان تاجیکی‌ خود در جهان فارسی‌زبان منتشر کنند. خود من به بسیاری از این پایگاه‌های خبری پیشنهاد همکاری دادم؛ ولی هیچگاه و هیچ‌وقت پاسخی از آن‌ها دریافت نکردم.

شاید باور این نکته سخت باشد که بسیاری از مردم تاجیکستان نمی‌دانند که ایرانیان، هشت سال درگیر جنگ با عراق بوده‌اند و البته به همین شیوه، ایرانیان هم نمی‌دانند که مردم تاجیکستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، گرفتار جنگ داخلی شدند.

در هر حال من می‌دانم که این نرم‌افزار که روی تارنمایی مستقر شده، توانسته است شماری از فرهیختگان تاجیکی را به خود جلب کند و جالب اینجاست که بیشتر این فرهیختگان شاعر بوده و خط فارسی را به راحتی می‌خوانند و می‌نویسند. با این حال بیشتر این افراد در وبلاگ‌هایشان نشانی پایگاه پرشین- تاجیک را در بخش «پیوندها» خود آورده‌اند. البته کاربران ایرانی هم که از پایگاه پرشین- تاجیک برای ترجمه‌ی اخبار کشور تاجیکستان استفاده می‌کنند، کم نیستند. من از چند تن از آن‌ها پیام‌های سپاسگزاری دریافت کرده‌ام که در آن از اینکه به واسطه‌ی این تارنما، با اشعار چند تن از شاعران تاجیکی آشنا شده‌اند، از من تشکر کرده‌اند. البته بیشتر این تشکرها هم مربوط به آشنایی با آثار لایق شیرعلی، شاعر فقید تاجیکی است. بد نیست بدانیم که نامه‌ی لایق شیرعلی به فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی درباره‌ی تلاش برای از میان برداشتن مشکل یکسان نبودن خط فارسی، جزو اسناد مهم فرهنگستان زبان فارسی است. واقعا حیف است که هم‌میهنان ما در ایران، با اشعار زیبای شاعران معاصر تاجیکی آشنا نشوند. به همین گونه مردم تاجیکستان هم کمتر توانسته‌اند از دستاوردهای ادبیات معاصر ایران بهره‌مند شوند.

آیا پیش از اینکه شما این نرم‌افزار را طراحی کنید، در این زمینه کاری انجام شده است؟ اگر نمونه‌های مشابهی از این نرم‌افزار وجود دارد، برتری کار شما در چیست؟

متاسفانه – و با کمال تاسف – امروزه تنها پایگاه خبری که اخبار را همزمان به دو خط فارسی و سیریلیک منتشر می‌کند، پایگاه بی.‌بی‌.سی فارسی است و این در حالی است که پایگاه‌های خبری درون کشورمان می‌توانستند از امکانات قابل دسترس و رایگان نرم‌افزار پرشین- تاجیک استفاده کنند و تولیدات فرهنگی و خبری مناسب برای مخاطبان تاجیکی‌ خود در جهان فارسی‌زبان منتشر کنند. خود من به بسیاری از این پایگاه‌های خبری پیشنهاد همکاری دادم؛ ولی هیچگاه و هیچ‌وقت پاسخی از آن‌ها دریافت نکردم.

نرم‌افزاری که من ساخته‌ام، چندین نمونه‌ی رقیب دارد که البته هیچ‌یک از آن‌ها به صورت رایگان در دسترس نیستند و بیشتر آن‌ها تنها امکان تبدیل خط سیریلیک تاجیکی به خط فارسی را دارند. در حال حاضر نرم‌افزاری که من ساخته‌ام، از لحاظ دقت و از همه مهم‌تر رایگان بودن و در دسترس بودن برای همگان، بی‌رقیب است.

شما نرم‌افزار را در کجا به فروش می‌رسانید؟ آیا طراحی این نرم‌افزار برای شما درآمدی داشته است؟

همانگونه که قبلا گفتم، این نرم‌افزار در اینترنت در دسترس همگان قرار دارد. این کار و مجموعه تلاش‌هایی را که برای آن انجام داده‌ام، به فارسی زبانان جهان تقدیم کرده‌ام. امیدوارم و مطمئن هستم که این کار به درد خیلی‌ها خواهد خورد و از کار بسیاری از افراد مشکل‌گشایی می‌کند؛ چراکه امروزه در جهان اطلاعات زندگی می‌کنیم و این داشتن اطلاعات است که سبب می‌شود بتوانیم زنده بمانیم، رشد کنیم و از زندگی لذت ببریم.

درباره‌ی فروش این نرم‌افزار و درآمد از آن هم باید بگویم، آغاز و ادامه‌ی این کار با انگیزه‌های مالی نبود. هدف و نیت من پیونددادن ملت‌های ایران، افغانستان و تاجیکستان با یکدیگر بود. فکر می‌کنم خود این هدف به اندازه‌ای زیبا و بزرگ هست که جایی برای مسائل مالی و اندیشه کسب سود و منفعت نگذارد. اما حقیقتا دوست داشتم که از راه فروش این نرم‌افزار درآمدی هم داشتم تا هم بسیار زودتر این نرم‌افزار را کامل کنم و هم این که پروژه‌های دیگری را آغاز کنم. البته تا این لحظه این درآمد محقق نشده است.

حیف است که هم‌میهنان ما در ایران، با اشعار زیبای شاعران معاصر تاجیکی آشنا نشوند. به همین گونه مردم تاجیکستان هم کمتر توانسته‌اند از دستاوردهای ادبیات معاصر ایران بهره‌مند شوند.

زبان امروزین فارسی تاجیکی چقدر می‌تواند به کار سلامت زبان فارسی بیاید؟ به عبارت دیگر، چقدر می‌توان از گنجایش‌های زبان فارسی تاجیکی برای نیرومندترکردن زبان فارسی امروز بهره گرفت؟

در اینجا شما به نکته‌ی قابل تامل و ظریفی اشاره کردید. واقعیت این است که در زبان فارسی تاجیکی بخشی از ظرفیت‌ها و لطافت‌های زبان فارسی زنده مانده است و برعکس، زبان فارسی تاجیکی هم به علت دورافتادگی سیاسی و مرزی از بسیاری از دستاوردهای زبان فارسی امروز در ایران محروم مانده است. گاهی من از شنیدن بعضی عبارت‌های تاجیکی به وجد می‌آیم. البته گاهی هم می‌بینم که گویشوران زبان فارسی تاجیکی، برابرنهادی برای بسیاری از عبارت‌ها و برگردان‌های زیبای فارسی ایران امروز در دست ندارند.

در ساخت این نرم‌افزار چه نهادهایی به شما کمک کردند؟

من طرح خودم برای ساخت این نرم‌افزار را با بسیاری از نهادهای مربوط مانند وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی ‌و همچنین فرهنگستان زبان و ادب فارسی در میان گذاشتم و واقعا و بحق توقع داشتم که از این پیشنهاد حمایت کنند؛ اما شوربختانه، تاکنون این اتفاق نیفتاده است. برای من بسیار برایم شگفت‌آور است که همه‌ی مسئولان وقتی با مسئولان تاجیکی هم‌کلام می‌شوند، آرزوی رفع این دشواری را دارند و صحبت‌ها می‌کنند؛ اما پای عمل که می‌رسد، خبری از حمایت عملی نیست. در فرهنگستان زبان و ادب فارسی که دارای بخش ارتباط با تاجیکستان است، برنامه‌های بسیاری برای این کار وجود دارد؛ ولی وقتی می‌روی و می‌گویی آقای مدیر و کارگزار فرهنگی! این آرزوی شما تحقق پیدا کرده است. شما لازم نیست پولی خرج کنید، تنها از این نرم‌افزار کمی ‌حمایت کنید، می‌بینی چنان دست به سرت می‌کنند که حیران می‌مانی! البته شگفتی اساسی زمانی شما را گرفتار می‌کند که شما سخنرانی یا گفت‌وگویی از یکی از همین آقایان را می‌خوانی و می‌بینی که همچنان دارند، از رفع همین مشکل تفاوت خط سیریلیک و خط فارسی سخن می‌گویند. در ایران و در تاجیکستان، افراد و مثلا فرهیختگانی هستند که دم از رفع مشکل خط می‌زنند؛ اما اکنون می‌دانم که تعدادی از این افراد از همین یکسان نبودن خط و نبود ارتباط گسترده‌ی فرهنگی ارتزاق می‌کنند. آنچه من در گفت‌وگوهای خودم با این آقایان درباره‌ی این نرم‌افزار و امکانات آن برای گسترش رابطه‌ی فرهنگی دریافته‌ام، هراسی غریب است که تنها به هنگام در خطر افتادن منافع می‌توان در کسی دید و حس کرد.

البته در یک مورد همکاری بسیار خوبی با پایگاه نرم‌افزار پرشین – تاجیک انجام شده است که اکنون جا دارد از آن یاد کنم. در جریان توسعه‌ی تارنمای پرشین- تاجیک، زمانی با این پرسش روبرو شدم که «خب … با این کاری که انجام شده است، حالا دیگر کاربر تاجیکی می‌تواند واژه‌ها و عبارت‌های فارسی را در تارنما به خط سیریلیک برگردان کند؛ اما واقعا اگر کاربران تاجیکی به دنبال مطلب خاصی باشند، چگونه می‌توانند آن را در اینترنت بیابند؟» در آن زمان این پرسش، یک پاسخ داشت: «خیلی به سختی!»

بسیار برایم شگفت‌آور است که همه‌ی مسئولان وقتی با مسئولان تاجیکی هم‌کلام می‌شوند، آرزوی رفع این دشواری را دارند و صحبت‌ها می‌کنند؛ اما پای عمل که می‌رسد، خبری از حمایت عملی نیست. در فرهنگستان زبان و ادب فارسی که دارای بخش ارتباط با تاجیکستان است، برنامه‌های بسیاری برای این کار وجود دارد؛ ولی وقتی می‌روی و می‌گویی آقای مدیر و کارگزار فرهنگی! این آرزوی شما تحقق پیدا کرده است. شما لازم نیست پولی خرج کنید، تنها از این نرم‌افزار کمی ‌حمایت کنید، می‌بینی چنان دست به سرت می‌کنند که حیران می‌مانی!

به همین دلیل با اعضای گروه گردانندگان «جست‌وجوگر پارسی‌جو» («پارسی‌جو» همان موتور جستجوی ملی است که در دانشگاه‌ یزد پیاده‌سازی می‌شود) تماس گرفتم و گردانندگان آن بسیار سریع و زود با من همکاری کردند. در واقع و به زبان ساده، کاربر در پایگاه پرشین تاجیک، عبارت مورد نظرش را با الفبای روسی جست‌وجو می‌کند. این عبارت در پایگاه به خط فارسی برگردانده می‌شود و برای پایگاه پارسی‌جو فرستاده می‌شود. در این جست‌وجوگر هم نتایج ارائه شده و به پایگاه پرشین – تاجیک برگردانده می‌شود. پس از آن، در پایگاه پرشین- تاجیک این فهرست‌واره‌ی فارسی به خط روسی برگردانده می‌شود. البته این فرآیند به دلیل کامل نشدن برگردان خط فارسی به خط سیریلیک تاجیکی هنوز به نقطه‌ی کمال خود نرسیده است. برای همین، من از دکتر زارع و دیگر اعضای پروژه‌ی پارسی‌جو تشکر می‌کنم. این را هم بگویم که تعدادی از کاربران تاجیکی هم واقعا از این فراهم شدن این امکان تشکر کرده‌اند که در همین جا، من پیام سپاس آن‌ها را به دوستان گروه پارسی‌جو می‌رسانم و آرزومندم که روز به روز در کار خود موفق‌تر باشند.

تاکنون کار شما در جهان فارسی زبان چه بازخوردی داشته است؟

بسیاری از کاربران از ایران، افغانستان و تاجیکستان با پیام‌های پرمهر خود، مرا شرمسار خود کرده‌اند. امیدوارم در آینده‌ی نزدیک، کیفیت کار پایگاه پرشین – تاجیک افزایش پیدا کند تا بتوانم پاسخگوی محبت دوستان باشم. در اینجا لازم می‌دانم بگویم که من پیام‌های جالبی از کاربران فارسی زبان در مکزیک یا نروژ یا حتی مقدونیه و مصر دریافت کرده‌ام که از امکانات این پایگاه استفاده‌ی خوبی کرده‌اند. روزی که کار طراحی این نرم‌افزار را آغاز کردم، فکر نمی‌کردم که روزی کاربرانی از این کشورها داشته باشم که نیاز داشته باشند خط فارسی را به خط سیریلیک تاجیکی و بالعکس تبدیل کنند. در هر حال، خدا را شکر می‌گویم که بازخورد این کار تاکنون بسیار خوب و مثبت بوده است.

شما موفقیت کارتان را چگونه ارزیابی می‌کنید و برای آینده‌ی کارتان چه طرح و برنامه‌ای دارید؟

من تا به اینجای کار راضی‌ام؛ هرچند که از کم‌کاری و بی‌مسئولیتی بعضی نهادها، گله‌ها دارم. می‌دانم که اگر عمری باشد، این کار باز هم ادامه پیدا خواهد کرد. ممکن است روند آن کند شود، اما متوقف نخواهد شد. از این پس هدف من یک چیز خواهد بود: رسیدن این نرم‌افزار به جایی که متن فارسی را به صورت صد در صد و درست و دقیق به خط سیریلیک تاجیکی برگرداند.

————————

تارنمای پرشین-تاجیک

————————