ریشه شناسی
Озарӣ пеш аз турктозии туркон ба Эрон ва ҳамагирии туркӣ дар Озарбойҷон гӯиши мардумони Озарободагон будааст, ки ҳануз низ ба гунаҳое аз он дар бархе аз ободиҳои Озарбойҷон сухан гуфта мешавад. Ин гӯиш дар дастабандии забонҳо ва гӯишҳои эронии абохтари душастарӣ (шимоли ғарбӣ) ҷой дорад. Гунаҳои зиндаи ин гӯиш инак “тотӣ” хонда мешавад.
Мирзо Ъалиакбархони Нафисии Нозимулатиббои Кирмонӣ барои гирдоварии ин фарҳанг беш аз 25 сол ранҷ бурд ва фарҳанги вай, ки ба рӯзгори Ризошоҳ чопахш шуд, то пеш аз фарҳанги Деҳхудо бавандатарин фарҳанге буд, ки барои забони порсӣ нивишта шудааст, чи ин фарҳанг дарбардорандаи 158 ҳазору 431 вожа аст, ки дар ин миён 58 ҳазору 879 вожаи он низ яксара порсианд.
Ъабдулҳусейни Нӯшин, нивисанда, пажӯҳанда, ҳунарманд ва бунёдгузори намоиши навин ва ҷаҳонӣ дар Эрон, яке аз чеҳраҳои номдори рӯзгори мо буд. Аз ӯ нибеги арзандаи “Вожаномак” дар гузориши вожаҳои душвори “Шоҳнома” бар ҷой монда, ки дастакалиди гиреҳгушоест дар дасти ҳар пажӯҳандаи “Шоҳнома”-и Фирдавсии бузург.
“Меҳан” вожаест чандинҳазорсола. Дар Авесто, номаи динии ниёкони мо, ки куҳантарин санади катбии Эронзамин аст, ва дар ҷуғрофиё ва торихи мо ва дар адабиёти форсӣ бисёр ба кор рафта, ончунон ки пас аз баршумурдани ин маъхаз хоҳам дид, ки меҳан вожаи .беному нишоне нест, реша ва буни устуворе дорад
Ба замони Сосониён ду ниҳоди омӯзишу парвариши кӯдакон буд: дабиристон ва ҳирбадистон. Кори дабиристон омӯзиши хондану нивиштан буд ва кори ҳирбадистон омӯзиш барои муғ гаштан. Гуфтори Раҳоми Аша дар бораи омӯзишу парвариш дар Эрони бостон бар пояи нивиштаҳои бостонии барҷоймонда аст.
Вожаи порсиги “эрон” (ērān) ба чами “ориёиён” аст ва “эроншаҳр” (ērānšahr) номи шоҳаншоҳии Эрон буд ба рӯзгори Сосониён. Шопур дар сангнибиштаи сезабонааш дар Каъбаи Зардушт хешро “фармонравои Эроншаҳр” шиносонд. Сипастар вожаи pārs(īg) – “порс, порсӣ” барои ҳамаи мардумон ва сарзаминҳои эронӣ ба кор рафт; ва номи Порс ҳамтои номи Эроншаҳр шуд.
“Бидон, ки бештари шаҳрҳои аъоҷим (ъаҷамиҳо) ба номи афроде, ки онро поярезӣ кардаанд, номгузорӣ шудааст, дар маҳалли худаш иншоаллоҳ ҳар якеро тавзеҳ хоҳем дод. Ва забони ин иқлимҳои ҳаштгона ъаҷамӣ аст, магар бархеро дарӣ хонанд ва бархеро печида, аммо ҳамаи онҳо як ном дорад, ки “форсӣ” номида мешавад…”
Акнун чандин сол аст, ки ҳам аҳли фарҳанг, ҳам ҳукуматдорон дар Тоҷикистон зӯр мезананд, ки мақоми пешинаи Наврӯзро барқарор кунанд. Аммо чӣ тавр як кас ҳамзамон ба ду асп савор шавад? Яъне ҷашнҳои миллии пешин ҳамон вақт пурра барқарор хоҳад шуд, ки давлат тақвими миллиро эҳё ва ҷорӣ кунад.
Бо пайдоиши “Дасотир” нивисандагоне бисёр аз садаҳои ёздаҳуми маҳӣ бад-ин сӯ дар Ҳинд ва Эрон ва дигар сарзаминҳои порсизабон аз сабки сараи он пайравӣ карданд. Яке аз ишон Ғолиби Деҳлавӣ, чомасаро ва нивисандаи бузурги порсигӯи Ҳинд аст. Дар ин ҷустор нивисанда (Қаҳрамони Сулаймонӣ) мекӯшад фарозу нишеби дасотиринивисони Ҳиндро бо рӯйкард ба чомаҳои Ғолиб баррасад.
Аз Юстӣ корҳое арзанда ба ёдгор монда, ки арзандатарини онҳо “Номномаи эронӣ” (Iranisches Namenbuch) аст, ки ба соли 1895 чопахш шудааст. Ин нибег (китоб) дарбардорандаи наздики 4500 ном ва 9500 каси ҷудогона аст, ки аз нивиштаҳои эронӣ (авестоӣ, порсии бостон, паҳлавонӣ, порсиг ва порсӣ) ва нивиштаҳои анэронӣ (ошӯриён, юнониён, ҷуҳудон, сурёниён, ъарабон ва…) то замони Юстӣ ба даст омада буд.