توانمندیهای زبان پاسی
Маҳмуди Ҳисобӣ аз чеҳраҳои барҷастаи фарҳангу дониш ва бунёдгузори дониши чеҳршиносӣ (физик)-и навини Эрон аст. Фарҳанги Ҳисобӣ фарҳанги вожагони инглисӣ ба порсии сара аст, ки зиндаёд Ҳисобӣ бар пояи Фарҳанги порсӣ-инглисии Фронсис Истингос фароҳам овардааст. Ин фарҳанг, ки пас аз марги Ҳисобӣ чопахш шуда, гӯёи тавоноии шигарфи забони порсӣ ва вожаҳои сараи фаровонест, ки ба ҳамтоии ҳар вожаи инглисӣ дорад.
Забони порсиг (паҳлавӣ), нивиштаи Раҳоми Аша ба забони инглисӣ, ки соли гузашта барои нахустин бор дар Эрон ба чоп расид, номзади “Китоби сол”-и Эрон шудааст. Аша намунаҳои ин нибегро дар беш аз яксад нивиштаи порсиг (ҳар нивиштаи порсиге, ки то кунун ба дасти мо расида) баргузидааст.
Аз салотини ғазнавӣ, ки дарборашон маркази аҳли шеър ва ъилму адаб буд, дар дарбори дигар силсилаҳои бузургу кӯчаки туркнажод ҳам бозори шеъру адаби форсӣ гарм буд, то бад-он ҳад, ки бархе аз ин фармонравоёни туркнажод худ низ ба забони форсӣ шеър месуруданд. Чунонки аз Қарохониён Амир Бурӣ-Такин, Ҷалолуддини Қилиҷ-Тамғоҷхони Иброҳим, ва Нусратуддини Қилиҷ-Арсалон Хоқони Ъусмон на фақат забони форсиро фаро гирифта буданд, балки ба ин забон шеър низ месуруданд.
Фарҳанги “Маҷмаъулфурс” ё Фарҳанги Сурурӣ, нивиштаи Муҳаммадқосим пури Ҳоҷимуҳаммади Кошонӣ, дар оғози садаи ёздаҳум аст. Ин фарҳанг ба кӯшиши Муҳаммади Дабирсиёқӣ дар се пӯшина дар Теҳрон чопахш шудааст. Дигарсонии Фарҳанги Сурурӣ аз фарҳангҳое ҳамчун “Бурҳони қотеъ” дар ин аст, ки нивисанда вожаҳои тозӣ ва низ вожаҳои содаи порсиро наёвурда ва ҳамчунин шеваи хониши вожаҳоро барнамуда, ва болотар аз инҳо, аз вожаҳо намуна ё намунаҳое аз чомаҳои гузаштагон овардааст.
Дабирсиёқӣ бо фарҳанги Деҳхудо 62 сол ҳамкорӣ дошт, ки аз ин миён 9 солаш дар ҳамкорӣ бо худи Алиакбари Деҳхудо сипарӣ шуд, 11 солаш низ дар ҳамкорӣ бо Муҳаммади Муъин ва 42 соли дигараш низ бо Ҷаъфари Шаҳидӣ, ки сипастар ҷонишини Деҳхудо ва Муъин шуд. Мегӯянд, ки агар ёрии донишмандоне ҳамчун ӯ набуд, бегумон кори фарҳанги Деҳхудо саранҷоме намегирифт ва дар миёнаи роҳ ё бо марги Деҳхудо бозмемонд, ва ин бармонди гаронбаҳо барои порсизабонон барҷой намемонд.
‘Аз ъаҷам то порсӣ’, нивиштаи Ҷомии Шакибии Гелонист. Кӯшиши нивисанда дар ин замина поксозии забони нирумандест, ки имрӯза дар Эрон ба кор меравад. Корҳои нивисанда бар пояи забоншиносӣ аст, ки умед меравад ин гавҳари нобро барои пасиниён нигаҳ дорад. Ин пажӯҳиш дар 25 омӯзок ба хонанда омӯхта мешавад ва ҳар омӯзок дорои чаҳор бахш аст. Дар пешгуфтор роҳнамоии овоӣ барои хондани бархе вожаҳои нав оварда шудааст.
Устод Бадруззамони Қариб бо пажӯҳише дар “Ҳафтпайкар”-и Низомӣ ва нивиштаҳои монавиён ба “ҳафта дар Эрони бостон” пардохтааст. Низомии Ганҷавӣ аз ангуштшумор чомасароёнест, ки пайванди рӯзҳои ҳафтаро бо ҳафт абохтар [=сайёра] нишон додааст. Дар фарҳанги эронӣ якони замон на ҳафта, ки моҳу рӯз аст ва ҳар рӯзи моҳ ба номи минуе хонда мешавад ва торихи ҳар рӯйдод низ бар пояи номи моҳ ва номи рӯз аст, ҳамчун моҳи фарвардин, рӯзи хурдод, зодрӯзи Ашу Зардушт.
Содиқи Ҳидоят на танҳо поягузори достоннивисии навин дар забони порсӣ буд, ки порсигдоне (паҳлавидоне) барҷаста низ ба шумор мерафт, ки нибегҳое чанд аз порсиг ба порсӣ гузорда буд. Вай, ки ҷоне эронӣ ва донише фарох дошт, дар посухи Сайидҳасани Тақизода, ки сухан аз бартарии бакоргирии вожаҳои ъарабӣ дар порсӣ ронда буд, чунин гуфтааст…
Дар ин ҷустор нивисанда бо баррасии гӯиши шаҳри Ҳирот ва рустоҳои перомунаш дар оғоз вижагии гӯиши ҳиротиро дар санҷиш бо гӯиши кобулӣ барнамуда, ва ҳамзамон, нишонаҳои наздиккунандаи гӯиши ҳиротиро ба гӯиши теҳронӣ нишон додааст. Дар поён, бар пояи вижагиҳои овошиносӣ ва сарфӣ бад-ин бароянд расида, ки гӯиши ҳиротӣ ҷудосон аз гӯиши кобулӣ ва наздик ба гӯиши теҳронӣ аст.
Мирзо Ъалиакбархони Нафисии Нозимулатиббои Кирмонӣ барои гирдоварии ин фарҳанг беш аз 25 сол ранҷ бурд ва фарҳанги вай, ки ба рӯзгори Ризошоҳ чопахш шуд, то пеш аз фарҳанги Деҳхудо бавандатарин фарҳанге буд, ки барои забони порсӣ нивишта шудааст, чи ин фарҳанг дарбардорандаи 158 ҳазору 431 вожа аст, ки дар ин миён 58 ҳазору 879 вожаи он низ яксара порсианд.