زبان ایرانیک
Сомониён порсиро бар курсии заррине нишонданду ба забони дуюми ҷаҳони ислом табдил доданд ва забони адабиёти мондагори ҷаҳон карданд! Ҳоло чигуна мешавад, ки Исмоъили Сомониро бунёдгузори давлати мутамаркази тоҷикон дар ҳудуди 1200 сол пеш бидонему муҷассамаи ӯро ҳамчун намоди давлатдории миллии худ дар маркази пойтахти имрӯзиямон бунёд кунем, аммо забонеро, ки худи Сомониён ПОРСӢ номидаанд, напазирем?
“Забони порсиг (паҳлавӣ): дастури забон, вожасозӣ ва воҷшиносӣ”, нивиштаи Раҳоми Аша ва гардониши Марями Тоҷбахш ва Бузургмеҳри Луқмон ба порсии сара чоп шуд. Нивисанда худи забони порсигро пояи кори хеш ниҳода, бад-он чунон забоне зинда ва пӯё дарнигариста, сарчашмаҳоро борикбинона ва санҷишгарона баррасида ва намунаҳое бисёр аз камобеш ҳамаи нивиштаҳои порсиг фародасти омӯзанда гузордааст.
Забони зозо яке аз забонҳои эронии канораи дарёи Мозандарон (Коспиян) аст, ки дар Онотулии имрӯз гӯишвароне наздик ба ҳашт милюн тан дорад. Ин забонро гурӯҳе дар шумори забонҳои курдӣ ба шумор меоваранд, ҳам бад-онгаҳ, ки вижагиҳои забоншинохтии яксара дигарсоне бо забонҳои курдӣ дорад ва бештар ба забонҳои гелакӣ, мозандаронӣ ва толишӣ наздик аст, чи гӯё хостгоҳи нахустини ин мардумон Дайламон дар канораҳои дарёи Мозандарон (Хазар ё Коспиян) будааст.
Устод Шаҳриёр на танҳо яке аз чомасароёни номдори забони порсӣ дар рӯзгори мост, ки меҳандӯсте огоҳ низ буд. Ин эрондӯстии ӯ дар чомаҳояш, ҳамчун сурудаи Тахти Ҷамшед ё Дар ситоиши Фирдавсӣ, бозтобе густарда дорад. Ӯ ба некӣ аз ин ростии торихӣ огоҳ буд, ки забони Озарбойҷон пеш аз турктозии туркон гӯише аз забони порсӣ бо номи паҳлавии озарӣ буда ва бар ҳамин поя аст, ки барӯшанӣ мегӯяд, ки “Озарбойҷон конуни забони паҳлавӣ будааст.
Забони порсиг (паҳлавӣ), нивиштаи Раҳоми Аша ба забони инглисӣ, ки соли гузашта барои нахустин бор дар Эрон ба чоп расид, номзади “Китоби сол”-и Эрон шудааст. Аша намунаҳои ин нибегро дар беш аз яксад нивиштаи порсиг (ҳар нивиштаи порсиге, ки то кунун ба дасти мо расида) баргузидааст.
Аз салотини ғазнавӣ, ки дарборашон маркази аҳли шеър ва ъилму адаб буд, дар дарбори дигар силсилаҳои бузургу кӯчаки туркнажод ҳам бозори шеъру адаби форсӣ гарм буд, то бад-он ҳад, ки бархе аз ин фармонравоёни туркнажод худ низ ба забони форсӣ шеър месуруданд. Чунонки аз Қарохониён Амир Бурӣ-Такин, Ҷалолуддини Қилиҷ-Тамғоҷхони Иброҳим, ва Нусратуддини Қилиҷ-Арсалон Хоқони Ъусмон на фақат забони форсиро фаро гирифта буданд, балки ба ин забон шеър низ месуруданд.
Озарӣ пеш аз турктозии туркон ба Эрон ва ҳамагирии туркӣ дар Озарбойҷон гӯиши мардумони Озарободагон будааст, ки ҳануз низ ба гунаҳое аз он дар бархе аз ободиҳои Озарбойҷон сухан гуфта мешавад. Ин гӯиш дар дастабандии забонҳо ва гӯишҳои эронии абохтари душастарӣ (шимоли ғарбӣ) ҷой дорад. Гунаҳои зиндаи ин гӯиш инак “тотӣ” хонда мешавад.
Забони порсии кунунӣ, чунон ки медонем, дунболаи забони порсиг (паҳлавӣ) аст ва порсиг низ дунболаи забони порса (порсии бостон). Ин забони порсӣ аз ҳамон оғоз коркарде фароқавмӣ ёфт ва ба гунае табиъӣ забони миёнҷӣ ва меҳании ҳамаи қавмҳои эронӣ шуд. Қавмҳои эронӣ, барканор аз ин ки ба кудом як аз забонҳо ва гӯишҳои эронӣ сухан мегуфтанд, забони форсиро низ ба ъунвони забони меҳанӣ ва миёнҷӣ аз они худ медонистанд.
Дар ин ду ҷустор Аронӣ бар боистагии посдошти Эрон ва густариши забони миллии Эрон пардохтааст ва дар ҷойгоҳи як эронии озарбойҷонӣ посухе кӯбанда ба понтуркистҳои ъусмонӣ додааст. Аронӣ дар “Озарбойҷон ё як масъалаи ҳаётию мамотии Эрон” нивисад: “Озарбойҷон, чунонки аз исмаш пайдо ва ошкор аст, мазҳари оташи муқаддасест, ки рӯшноии фикр ва ҳарорати рӯҳи эрониро дар адвори мухталифа ба ъоламиён нишон дода…”
Пажӯҳишҳои торихӣ ва забоншинохтӣ барӯшанӣ нишон медиҳанд, ки то пеш аз турктозии туркону муғулон ба Эронзамин забони Озарбойҷон гӯише аз порсӣ будааст, ки пажӯҳишгарон онро “паҳлавии озарӣ” хондаанд. Паҳлавии озарӣ бо он ки кунун ҷои хешро ба туркии озарӣ дода, бо ҳамаи ин, вожаҳое пуршумор аз он дар забони имрӯзи Озарбойҷон бар ҷой мондааст.