گویشهای پارسی
Дар ин ҷустор нивисанда бо баррасии гӯиши шаҳри Ҳирот ва рустоҳои перомунаш дар оғоз вижагии гӯиши ҳиротиро дар санҷиш бо гӯиши кобулӣ барнамуда, ва ҳамзамон, нишонаҳои наздиккунандаи гӯиши ҳиротиро ба гӯиши теҳронӣ нишон додааст. Дар поён, бар пояи вижагиҳои овошиносӣ ва сарфӣ бад-ин бароянд расида, ки гӯиши ҳиротӣ ҷудосон аз гӯиши кобулӣ ва наздик ба гӯиши теҳронӣ аст.
Забони порсии кунунӣ, чунон ки медонем, дунболаи забони порсиг (паҳлавӣ) аст ва порсиг низ дунболаи забони порса (порсии бостон). Ин забони порсӣ аз ҳамон оғоз коркарде фароқавмӣ ёфт ва ба гунае табиъӣ забони миёнҷӣ ва меҳании ҳамаи қавмҳои эронӣ шуд. Қавмҳои эронӣ, барканор аз ин ки ба кудом як аз забонҳо ва гӯишҳои эронӣ сухан мегуфтанд, забони форсиро низ ба ъунвони забони меҳанӣ ва миёнҷӣ аз они худ медонистанд.
Забони кирмониён порсии адабӣ аст ва доманаи вожаҳои гӯишии ишон чандон густарда нест. Кирмониён, ҳамчун шерозиён, бахшҳои забардорро ба зер фаро мегӯянд ва дар ҳамсанҷӣ бо порсии Теҳрон, миёни бахшҳои вожа дар Кирмон кашише бештар шунида мешавад. Гузашта аз инҳо, бештари вожаҳое, ки миёни онҳо “о” аст, ба “ав” дигар ва фарогуфта мешавад, ва бар ин поя, гӯиши кирмониён аз гӯишҳои ширину хушоҳанги порсӣ аст.
Пажӯҳишҳои торихӣ ва забоншинохтӣ барӯшанӣ нишон медиҳанд, ки то пеш аз турктозии туркону муғулон ба Эронзамин забони Озарбойҷон гӯише аз порсӣ будааст, ки пажӯҳишгарон онро “паҳлавии озарӣ” хондаанд. Паҳлавии озарӣ бо он ки кунун ҷои хешро ба туркии озарӣ дода, бо ҳамаи ин, вожаҳое пуршумор аз он дар забони имрӯзи Озарбойҷон бар ҷой мондааст.
Дар бораи хатти порсӣ муҳаққиқон зиёд таҳқиқ кардаанд, бахусус жопуниҳо. Хатти порсӣ, ба лиҳози сохторӣ як навъе грофик ё фурми ҳунарӣ дорад. Ин хеле муҳим аст, ки ба нохудогоҳи ҷамъиамон бисёр муносиб ҳаст. Хаттҳо ки сода ихтироъ намешаванд. Масалан, ба таври намуна ба шумо бигуям, ман хатти сириллик метавонам бихонам, аммо вақте ки ба хатти ниёкон Ҳофиз мехонам ё Хайём ё Туғрал ё ҳар каси дигаре аз ин бузургон, ман эҳсоси дигаре мекунам.
Дар оғози асри 20 Садриддин Айнӣ ин вазъиятро дарк карда, барои “ЗАБОНИ ПОРСИИ СОДА” (иборае, ки ӯ бисёр истифода мебурд) кору фаъолият мекард. Саид Нафисӣ ва Парвиз Нотили Хонларӣ забони содаи порсиро дар Тоҷикистон писандида, аммо дар ҳеч сурат онро забони бегона дарнаёфта буданд.
Забони форсӣ забони ҳеч як аз ақвому хурдафарҳангҳои эронӣ нест, балки як забони фароқавмӣ ё миёнҷӣ аст. Фақат мутаъаллиқ ба қавме ба номи “форс” нест ва забони муштарак ва мероси фарҳангиву тамаддунии ҳамаи мардумони Эронзамин ба шумор меояд ва онҳоро ба якдигар пайванд медиҳад.
Гӯишҳои эронӣ пуштвонае сутург барои забони порсиянд ва агар рӯзе фарҳанге ҳамасӯя барои забони порсӣ нивишта шавад, он фарҳанг бояд бар бунёди фарҳангҳои гӯишҳои гуногуни эронӣ низ бошад. Яке аз ин гӯишҳо гӯиши беҳдинони Язду Кирмон аст, ки худи ишон онро гӯиши “дарӣ” хонанд.
Суҳбат аз ҳамон Лоиқи бузургворест, ки дар пешгуфтори “Хуросон аст инҷо”-и фарҳехтаи нодири дигаре (устод Шакурӣ) ба забони равшану беперояву пӯстканда гуфта буд, ки забонаш ҳамон форсиест, ки “забонгумкардагони худбехабар ва худобехабари манфиъатҷӯй” ба дастури “Маскав ё дигар ҷойҳо” онро ба се шоха – “форсӣ, дарӣ, тоҷикӣ” таҷзия карданд.
Дар як мавриди бахусус Фарҳоди Раҳимӣ, бар хилофи фармудаи худ, дидгоҳеро баён кардааст, ки хилофи дидгоҳи Эмомалӣ Раҳмон аст. Раҳимӣ муътақид аст, ки “порсӣ” номидани забони миллии Тоҷикистон истиқлолу ҳувияти миллии тоҷиконро таҳдид мекунад. Дар ҳоле ки Эмомалӣ Раҳмон гуфта буд: “Албатта, “форсӣ” ё “форсии дарӣ” номидани забони ҳозираи тоҷикӣ на хилофи ҳақиқати таърихист ва на халале ба истиқлоли кишвари мо мерасонад.