Забони хоразмӣ

Шаҳрбароз: Забони хоразмӣ монанди забони суғдӣ ва паҳлавӣ (порсии миёна) аз шохаҳои забонҳои эронии миёна аст ва аз нигари гетишиносӣ низ дар густарае миёни сухангӯёни забони порсии миёна ва суғдӣ ҷой гирифтааст.

Чами “Хоразм”

Дар забони порсии куҳан ва дар сангнибиштаи Дориюши Бузурги Ҳахоманишӣ сарзамини Хоразм ба гунаи “Уворазмия” (Uvārazmiya) нивишта шуда ва дар авестоӣ “Хвоиризем” (Xvairizem) аст. Ин ном дар забони паҳлавӣ ба шакли Х(в)оразм даромада ва ба ҳамин тартиб вориди забони порсии нав шудааст. Дар нивиштаҳои юнонӣ “Хурасмия” (Chorasmia) нивишта шудааст. Аз диди решашиносӣ, онро аз ду бахши “хвора”+“змия” донистаанд. Бахши дувум низ ҳамон “замин” аст. Пас Хоразм яъне сарзамини парваранда ё сарзамини фурӯдаст.

Сарзамини Хоразм дар Осиёи Миёна ва дар ховари дарёи Гургон (Коспиян) қарор доштааст. Бархе сарзамини Хоразмро ҳамон “Орёна Ваеҷаҳ” ё “Эронвеҷ” (вижаи эрониён/ориёиён) донистаанд, аммо Герорду Нюлӣ (Gherardo Gnoli), эроншиноси итолиёӣ, ин назарияро намепазирад. Сарзамини Хоразм имрӯза бахше аз Ҷумҳурии Узбакистон шудааст.

Хоразмиён аз тираҳои эронӣ буданд ва аз ҳамон замони Ҳахоманишиён бахше аз артиш буданд ва бавижа дар саворкорӣ бисёр варзида буданд ва бахше аз саворанизоми артиши ҳахоманишиён буданд. Фартури зер аз китоби артиши Ҳахоманишиён асворе хоразмиро нишон медиҳад.

Хоразмиён ва забони хоразмии даврони исломӣ

Хоразмиён дар даврони пас аз ислом низ ҳамчунон бахши муҳимме аз фазои фарҳангӣ ва сиёсии Эрон буданд. Муҳаммад, писари Мӯсои Хоразмӣ, риёзидони барҷастаи эронӣ, бо китобаш ба номи “Ал-ҷабр в-ал-муқобала” поягузор ва сомондиҳандаи ъилми ҷабр шуд ва шеваи ҳалли масъалааш имрӯза дар истилоҳи “алгуритм” (алхоразмӣ) мондагор ва забонзад шудааст.

Пас аз Хоразмӣ яке аз номдортарин эрониёни аҳли Хоразм Абӯрайҳони Берунӣ (зодаи 362-и қамарӣ/352-и хуршедӣ/973-и милодӣ ва даргузаштаи 440-и қамарӣ/427-и хуршедӣ/1048-и мелодӣ) аст, ки дар китоби “Осор-ул-боқия” ба ин пайвастагии тираи хоразмиён бо дигар эрониён таъкид кардааст: “Ва аммо аҳли Хоразм ва ан конуво ғасано мин дуҳати-л фурс”, яъне “ва мардуми Хоразм шохае аз дарахти устувори порсиён (эрониён) ҳастанд.” Абӯрайҳони Берунӣ дар ҳамин китоб чун забони модарии худаш хоразмӣ будааст, вожаҳои фаровоне, бавижа номи моҳҳо ва рӯзҳои ҳафта ва ҷашнҳоро ба забони хоразмӣ низ овардааст. Дар китоби дигари худ ба номи “Ат-тафҳим” ҳам номи ситорагон ва ҷирмҳои осмониро низ ба забони хоразмӣ овардааст.

Абӯрайҳони Берунӣ ёдоварӣ мекунад, ки мардуми Хоразм хатту забони худро доштанд ва китобхона ва китобҳои фаровоне ба забони хоразмӣ вуҷуд дошт. Дар бораи рафтори фотеҳони ъараб бо забон ва хатти хоразмӣ мегӯяд:

“Вақте Қутайба бинни Муслими Боҳилӣ, сардори Ҳаҷҷоҷ, бори дувум ба Хоразм рафт ва онро бозгушуд, ҳар касро, ки хатти хоразмӣ менивишт ва аз ториху ъулум ва ахбори гузашта огоҳӣ дошт, аз дами теғи бедареғ дар амон намегузошт ва ҳирбадони қавмро яксар ҳалок намуд ва китобҳояшон ҳама бисӯзонид ва табоҳ кард, то он ки мардум рафта-рафта уммӣ монданд ва аз хатту китоб бебаҳра гаштанд ва ахбори онон фаромуш шуд ва аз миён рафт.”

Ин рухдод дар замони Ҳаҷҷоҷи писари Юсуфи Сақафӣ, яъне дар соли 120-и ҳиҷрӣ пеш омадааст.

Эронии донишманди дигар, ки аз сарзамини Хоразм бархостааст, Абулқосими Маҳмуди Замахшарӣ (зодаи 467-и қамарӣ/453-и хуршедӣ/1074-и милодӣ ва даргузаштаи 538-и қамарӣ/532-и хуршедӣ/1143-и милодӣ) аст, аҳли рустои Замахшар дар Хоразм. Чун вай муддате дар канори хонаи каъба зиндагӣ мекард, ба “Ҷоруллоҳ” (ҳамсояи Худо) машҳур шуд. Замахшарӣ китобе дар тафсири Қуръон дорад ба номи “Кашшоф” (Розгушо), ки аз муҳиммтарин ва муътабартарин китобҳои тафсир аст. Ҳофиз дар ғазале мегӯяд:

Бихоҳ дафтари ашъору роҳи саҳро гир,
Чи вақти мадрасаву баҳси кашфи “Кашшоф” аст?

Замахшарӣ китоби дигаре дорад дар сарфу наҳви забони ъарабӣ ба номи “Муқаддимат-ал-адаб”. Ин китоб низ ҷузви китобҳои муҳим дар сарфу наҳв будааст. Саъдӣ дар “Гулистон” мегӯяд вақте ба Кошғар (дар наздикии Чин) рафта буд, ҷавонеро дид, ки “Муқаддимаи наҳви Замахшарӣ дар даст дошт.” Замахшарӣ дар китоби “Муқаддимат-ал-адаб” низ бахшҳоеро дар зери матни ъарабӣ ба забони хоразмӣ ҳам нивиштааст.

Эронии севуме, ки аз ӯ нивиштор ба забони хоразмӣ барҷо мондааст, Мухтори Зоҳидии Ғазминӣ (даргузаштаи 658-и қамарӣ/665-и хуршедӣ/1286-и милодӣ) аҳли рустои Ғазмини Хоразм аст. Вай китобе ба номи “Қунят ал-муня” дорад. Дар ин китоб низ нивишторҳое ба забони хоразмӣ ёфт мешавад.

Забони хоразмӣ дар даврони мо

Забони хоразмӣ андак-андак ва бавижа бо омадани туркон ба сарзамини Хоразм ва куштори эрониёни хоразмӣ ба фаромушӣ рафт ва туркӣ ҷои он нишаст.

Нахустин кӯшиши ъилмӣ дар заминаи бозшиносии забони хоразмӣ дар садаи бистум пас аз Ҷанги Ҷаҳонии Дувум мунташир шуд. Дар соли 1951-и милодӣ/1330-и хуршедӣ Закии Валидии Туғон (Z. V. Togan) китоби “Муқаддимат-ул-адаб”-ро бо тарҷумаи хоразмии он дар китобе бо ъунвони “Пораи якуми санадҳое дар бораи фарҳанги хоразмӣ” (Documents on Khorezmian Culture, pt. 1: Muqaddimat al-adab, with the Translation in Khorezmian) дар Истонбул мунташир кард.

Яке аз касоне, ки дар заминаи забони хоразмӣ корҳои муҳимме анҷом додааст, эроншиноси номдор Волтер Бруну Ҳенинг (Walter Bruno Henning) аст. Устод Ҳенинг дар соли 1951-и милодӣ/1330-и хуршедӣ мақолае ба номи “Забони хоразмӣ” мунташир кард. Вай чаҳор сол пас аз он дар соли 1955-и милодӣ/1334-и хуршедӣ мақолае ба номи “Сохтори феъл дар забони хоразмӣ” мунташир кард. Мақолаи баъдии Ҳенинг даҳ сол пас аз он, яъне дар соли 1965-и милодӣ/1344-и хуршедӣ ва бо ъунвони “Санадҳои хоразмӣ” мунташир шуд. Ҳенинг дар соли баъд аз донишгоҳ мураххасӣ гирифт, то кор рӯи фарҳанги хоразмиро ба поён бирасонад. Аммо мутаассифона дар соли 1967-и милодӣ/1346-и хуршедӣ замин хӯрд ва пояш шикаст ва бар асари он даргузашт. Фарҳанги нотамоми вайро Дейвид Нейл МакКензӣ дар соли 1971-и милодӣ/1350-и хуршедӣ мунташир кард.

Дар соли 1967-и милодӣ/1347-и хуршедӣ як олмонӣ ба номи Юҳон Бентзинг (J. Benzing) китобе чоп кард ба номи “Маводди забонии хоразмӣ ва дастнивиси “Муқаддимат-ал-адаб”-и Замахшарӣ (Das chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift der Muqaddimat al-adab von Zamaxshari). МакКензӣ дар соли 1970-и милодӣ/1349-и хуршедӣ нақди муфассале бар ин китоб нивишт, ки онро метавонед дар ин нишонӣ дар Торнамои арзишманди Озаргушнасп бихонед. Бентзинг дар соли 1984-и милодӣ/1363-и хуршедӣ низ китобе ба номи “Намояи вожагони хоразмӣ” (Chwaresmischer Wortindex) мунташир кард.

Пас аз марги нобаҳангоми Ҳенинг МакКензӣ ва Ҳелмут Ҳумбох (Helmut Humbach) нақши муҳимме дар пажӯҳиш дар заминаи забони хоразмӣ доштанд. Дар соли 1990-и милодӣ/1369-и хуршедӣ китобе аз МакКензӣ мунташир шуд ба номи “Ъунсурҳои забони хоразмӣ дар “Қунят-ал-муня” (The Khwarezmian Element in the Qunyat al-munya). МакКензӣ дар кори омодасозии фарҳанги комили хоразмӣ буд, аммо ин кор низ пас аз марги вай дар соли 2001-и милодӣ/1380-и хуршедӣ нотамом монд.

Ҳелмут Ҳумбох ҳам дар китоби “Анбораги забониги эрониг” (Compendium Linguarum Iranicarum) чопи соли 1989-и милодӣ/1368-и хуршедӣ дар Висбодени Олмон ба виростории Шмит (R. Schmitt) бахши забони хоразмиро фароҳам кардааст.

Хостгоҳ

Барои нивиштани ин матлаб аз мақолаи МакКензӣ дар бораи забони хоразмӣ дар Донишномаи Иронико баҳра бурдаам.

Гуфтанист, ки дар соли 1387-и хуршедӣ/2008-и милодӣ оқои Ядуллоҳи Мансурӣ, пажӯҳишгари гурӯҳи забонҳои эронии Фарҳангистони забон ва адаби порсӣ, мақолаҳои ёдшуда дар болоро тарҷума ва дар китобе мунташир кард:

Номи китоб: Даҳ гуфтор дар бораи забони хоразмӣ
Мутарҷим:  Ядуллоҳи Мансурӣ
Ношир: Интишороти Таҳурӣ
Сол: 1387х
Сафҳа: 239 сафҳа
Ин китоб шомили тарҷумаҳои мақолаҳои зер аз Ҳенинг ва МакКензӣ ва Ҳумбох ва Ниюлӣ аст:

1. ”Сохтори феъли хоразмӣ” (The Structure of the Khwarezmian Verb), асари Ҳенинг
2. “Забони хоразмӣ” (The Khwarezmian Language), асари Ҳенинг
3. “Асноди забони хоразмӣ” (The Choresmian Documents), асари Ҳенинг
4. “Моддаҳои феъли имперфекти хоразмӣ” (Khwarezmian Imper­fect Stems), асари МанКензӣ (Тарҷумаи дурусттар: Ситокҳои феъли нокомил дар забони хоразмӣ)
5. “Забони хоразмӣ ва авестоӣ”, асари МакКензӣ (номи мақолаи инглисиро наёфтам)
6. “Забони хоразмӣ дар китобҳои фиқҳӣ”, асари Маккензӣ
7. “Забони хоразмӣ”, асари МакКензӣ
8. “Вожабастҳо дар хоразмӣ”, асари МакКензӣ
9. “Забони хоразмӣ”, асари Ҳумбох
10. Нукоте дигар дар бораи фарзияи хоразмӣ”, асари Герорду Нюлӣ (Gherardi Gnoli)

Дар поён низ намояи вожагон, номнома ва пайваст омадааст.

Огоҳӣ: Барои пайванд бо мо метавонед ба роёнишонии azdaa@parsianjoman.org нома бифристед. Ҳамчунин барои огоҳӣ аз барӯзрасониҳои торнамо метавонед ҳамванди “Рӯйдоднома”-и Порсӣ Анҷуман шавед ва низ метавонед ба торбарги мо дар Фейсбук ё Телегром ё Инстогром бипайвандед.