Ман ва ҳамзабононам ҷое дар торихи Афғонистон гум шудем. Ман аз қиссаи пурғуссаи порсии дарӣ бо шумо сухан мегӯям. Аз марсияҳое, ки чашмро гирён мекунад ва дилро бирён. Ин сӯзи ҷигарро магар метавон дар пайкари вожаҳо рехт? Вожаҳо медаранду пора мешаванд ва пероҳан бар тани худ хок мекунанд. Вожаҳо лабу даҳонамро месӯзонанд ва гӯё тиккаҳои гудохтаи оташанд дар миёни ангуштонам.
Бо пайдоиши “Дасотир” нивисандагоне бисёр аз садаҳои ёздаҳуми маҳӣ бад-ин сӯ дар Ҳинд ва Эрон ва дигар сарзаминҳои порсизабон аз сабки сараи он пайравӣ карданд. Яке аз ишон Ғолиби Деҳлавӣ, чомасаро ва нивисандаи бузурги порсигӯи Ҳинд аст. Дар ин ҷустор нивисанда (Қаҳрамони Сулаймонӣ) мекӯшад фарозу нишеби дасотиринивисони Ҳиндро бо рӯйкард ба чомаҳои Ғолиб баррасад.
Забони порсиг ё забони паҳлавӣ, нивиштаи Раҳоми Аша дар се бахши дастури забон, вожасозӣ ва воҷшиносӣ барои нахустин бор дар 501 рӯя ба забони инглисӣ чоп шуд. Ин нибег (китоб), ки Pārsīg Language ном дорад, барои ҳар касе, ки мехоҳад забони порсигро бахубӣ ёд бигирад ё бо вожасозӣ ба гунаи донишӣ дар ин забон ошно шавад ё онро бо дигар забонҳои эронӣ бисанҷад ва вожаҳои порсигро решашиносона баррасад ё воҷшиносии ин забонро фарогирад, коромад аст.
Суҳбат аз ҳамон Лоиқи бузургворест, ки дар пешгуфтори “Хуросон аст инҷо”-и фарҳехтаи нодири дигаре (устод Шакурӣ) ба забони равшану беперояву пӯстканда гуфта буд, ки забонаш ҳамон форсиест, ки “забонгумкардагони худбехабар ва худобехабари манфиъатҷӯй” ба дастури “Маскав ё дигар ҷойҳо” онро ба се шоха – “форсӣ, дарӣ, тоҷикӣ” таҷзия карданд.
Муҳимтарин вижагии ин асар он аст, ки Ҳакими Майсарии Суғдӣ бо таъкид изҳор медорад, ки ‘Донишнома’-ашро на ба ъарабӣ, балки ба забони модарияш – ПОРСӢ сурудааст. Фарзанди арҷманди Суғд – Ҳакими Майсарӣ дар баробари тозӣ аз забони поки порсии хеш, аз сарзамини номдораш Эрон бо ифтихори тамом сухан мегӯяд. Ин ҳама ифтихору сарбуландии миллӣ он замон албатта аз баракати давлати Сомониён дар рӯҳу шарёни ъумум туғён карда буд.
Дар як мавриди бахусус Фарҳоди Раҳимӣ, бар хилофи фармудаи худ, дидгоҳеро баён кардааст, ки хилофи дидгоҳи Эмомалӣ Раҳмон аст. Раҳимӣ муътақид аст, ки “порсӣ” номидани забони миллии Тоҷикистон истиқлолу ҳувияти миллии тоҷиконро таҳдид мекунад. Дар ҳоле ки Эмомалӣ Раҳмон гуфта буд: “Албатта, “форсӣ” ё “форсии дарӣ” номидани забони ҳозираи тоҷикӣ на хилофи ҳақиқати таърихист ва на халале ба истиқлоли кишвари мо мерасонад.
Як нивиштаи навёфта ба забони порсиг (паҳлавии сосонӣ) бо овонивисии Раҳоми Аша бозчоп шуд. Ин нивишта “Вӣрозагон” ном дорад, ки дар бораи сафари муғе ба номи “Вӣроз” ба биҳишту дӯзах аст. “Вӣрозагон” дигарсон аз “Ардовӣрофнома” ё “Ардовӣрознома”-и шинохташуда аст ва танҳо рӯнивишти он дар дастнивиште ба номи TD 26 дар Бунёди Комо дар Ҳиндустон нигаҳдорӣ мешавад.
Фариштаи Мавлавӣ: Ҳар кас, ки аҳли қалам аст ва забонро абзори кори худ медонад (аз нивисанда ва мутарҷим гирифта, то дастуршиносу забоншинос), боистӣ ба андозаи тавони худ барои пойдорӣ ва устувории забони форсӣ гоме бардорад. Пас, вожаномаки зер фароҳам шуда, то шояд роҳгушо бошад.
Аз Юстӣ корҳое арзанда ба ёдгор монда, ки арзандатарини онҳо “Номномаи эронӣ” (Iranisches Namenbuch) аст, ки ба соли 1895 чопахш шудааст. Ин нибег (китоб) дарбардорандаи наздики 4500 ном ва 9500 каси ҷудогона аст, ки аз нивиштаҳои эронӣ (авестоӣ, порсии бостон, паҳлавонӣ, порсиг ва порсӣ) ва нивиштаҳои анэронӣ (ошӯриён, юнониён, ҷуҳудон, сурёниён, ъарабон ва…) то замони Юстӣ ба даст омада буд.
Истилоҳи «дарсад», ки дар забони форсӣ ба кор меравад, бар пояи осори забони порсии дарӣ устувор гардидааст. Далел ва шоҳиди ҷолиб дар мавриди «дарсад»-ро метавон аз «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ пайдо кард. Истилоҳи вижаи «дарсад» дар «Шоҳнома» ба гунаи «сад андар сад» ба маънои «батамомӣ, комилан» ба кор рафтааст.