صحاح‎الفرس: از کهن‌ترین فرهنگ‎های فارسی جهان

«صحاح الفرس یا لغات صحاح العجم بلسان الفارسی»، نوشته‎ی «شمس‎الدین محمدبن فخرالدین هندوشاه نخجوانی» معروف به «شمس المنشی»، تاریخ خلق اثر 728 هجری قمری (1699 – 1500 پس از میلاد)، به زبان فارسی، 70 برگ (124 صفحه)، در ابعاد 25 در 18 سانتی‎متر، دست‎نویس با جوهر سیاه و قرمز، جلد چرمی، «کتابخانه‎ی دیجیتال جهان»، یونسکو

Lugat-i sihah al-'agam bi-lisan al-farisi

این نسخه‎ی خطی که دومین فرهنگ فارسی موجود در جهان به‎شمار می‎رود، در «کتابخانه‎ی دیجیتال جهان» با نام «تصحیح لغات و انواع در زبان فارسی» فهرست شده است. ولی در صفحه‎ی 13، عنوان آن با جوهر قرمز، چنین نوشته شده است: «لغت صحاح العجم بلسان الفارسیّ». این واژ‎ه‎نامه‎ در دوران حمله‎ی مغول به ایران نوشته شده است. قالب‎بندی این فرهنگ لغت از واژه‎نامه‎های قدیمی‎تر عربی پیروی می‎کند، که در آن‎ها کلمات براساس آخرین حرف مرتب می‎شده‎اند. برای نمونه در صفحه‎ی 20، در «فصل الفاء» به‎ترتیب چنین آمده است: «فراخ‎دست، فرتوت، فرهست، فهرست».

باشاگیچ

این نسخه‎ی خطی از مجموعه‎ی «باشاگیچ»، نسخه‎های خطی کتابخانه‎ی دانشگاه براتیسلاوا، اسلواکی است که در سال 1997 میلادی برای ثبت در فهرست حافظه‎ی جهانی یونسکو نامزد شد. «صفوت بگ باشاگیچ» (1870 – 1934) شاعر، روزنامه‌نگار و راهنمای موزه‎ی بوسنیایی بود که مجموعه‌‏ای شامل 284 جلد نسخه‎ی خطی و 365 جلد نسخه‎ی چاپی از گسترش فرهنگ اسلامی از ابتدا تا اوایل قرن بیستم گردآوری کرده بود. این نسخه‎ی خطی، قطعه‎ی شماره‎ی 549 در ردیف «یوسف بلاشکویچ؛ نسخ خطی عربی، ترکی و فارسی کتابخانه‎ی دانشگاه، براتیسلاوا» قرار دارد.

در تارنمای «مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی» درباره‎ی فرهنگ‎های لغت فارسی‎ای که تنها نامشان به ما رسیده یا هم‎اکنون در دسترس‏اند، آمده است:

«نخستين فرهنگ فارسی (پس از اسلام) كه نام آن به ما رسيده، رساله‌ی «ابو حفص سغدی» يا «فرهنگ ابو حفص سغدی» است كه تا اوايل قرن يازدهم هجری وجود داشته … از اين فرهنگ اكنون اثری نيست.

دومين فرهنگ كه نامش به ما رسيده «تفاسير فی لغه الفرس» تأليف «قطران» شاعر معروف است … از اين فرهنگ هم اثری در دست نيست …

اولين فرهنگ فارسی موجود، «لغت‌نامه» يا «لغت‌فرس» تأليف «ابو منصور علي بن احمد اسدی طوسی» شاعر معروف قرن پنجم هجری است. در اين كتاب بسيار تصرف كرده و مطالبی بر آن افزوده‌اند به طوری كه نسخ خطی آن با هم اختلاف بسيار دارد و  حتی بين دو چاپ «هرن» و چاپ «اقبال» اختلافی فاحش موجود است…

دومين فرهنگ فارسی موجود، «صحاح الفرس» تأليف «شمس الدين محمد بن فخر الدين هند‌و‌شاه نخجوانی» مشهور به «شمس منشی» نويسنده‎ی قرن هشتم است (تاليف 728 هـ .ق.) و آن شامل 25 باب است كه دارای حدود 430 فصل و 2300 لغت است…»

ولی نسخه‎ای که در «کتابخانه‎ی دیجیتال جهان» قرار دارد، تنها 70 برگ (124 صفحه) دارد.

مطالعه‎ی این کتاب، به نصب هیچ‎گونه نرم‎افزار و یا ثبت‎نام و عضویت و … نیازی ندارد. برای مطالعه‎ی آن به این صفحه بروید و از ستون سمت چپ، صفحه‎ی مورد نظر را انتخاب کنید (نوشته‎ها از صفحه‎ی 10 شروع می‎شوند). با تب‎هایی که در گوشه‎های بالا–چپ یا پایین–راست قرار دارند، می‎توانيد کتاب را ورق بزنيد و به صفحه‎ی قبل يا بعد برويد و یا در وضعیت تمام‎صفحه مشاهده کنید. ناوبَری صفحات بسیار ساده و دل‎پذیر است. برگ‎های کتاب، در صفحه شناورند و با کلیک موشواره (ماوس) بر روی آن‎ها می‎توان در وضعیت دلخواه به مطالعه پرداخت. تصویری با تفکیک‎پذیری بالا و با قالب‎بندی (فرمت) TIF از هر صفحه را نیز می‎توانید بارگذاری کنید.

جستارهای وابسته

  • «فرهنگ جامع زبان فارسی»؛ سندی استوار برای پویایی زبان فارسی«فرهنگ جامع زبان فارسی»؛ سندی استوار برای پویایی زبان فارسی دكتر علی اشرف صادقی در این گفت‌وگو درباره‌ی «فرهنگ جامع زبان فارسی» و کوشش 15 سال خود و همکارانش در این راستا سخن می‌گوید.
  • واژه‌نامه کوچک پارسی میانهواژه‌نامه کوچک پارسی میانه «زبان پارسی میانه» برای نزدیک به ۱۰۰۰ سال (در زمان اشکانیان و ساسانیان) تا پیش از تازش عرب‌ها، در ایران روایی داشته است. پارسی میانه، همسانی بسیار فراوانی چه از دیدگاه واژگانی و چه از دید دستوری با پارسی امروزین دارد و با اندکی تیزنگری می‌توان آن را دریافت. پارسی میانه گنجینه بسیار ارزشمندی از واژگان پارسی را در بر دارد که بسیاری […]
  • فرهنگ واژگان گویش‌های ایرانفرهنگ واژگان گویش‌های ایران منوچهر پیشوا- بهره‌ی مطالعه و بررسی «فرهنگ واژگان گویش‌های ایران» این تواند بود که همه‌ی زبان‌ها و لهجه‌های رایج در ایران بخشی از فرهنگ شفاهی ماست و با توجه به اینکه ریشه در دیرین‌ترین گویش‌های ایرانی، اوستایی و حتی مادی باستان دارد می‌تواند خزانه‌ای باشد، برای هرچه غنی‌تر کردن زبان فارسی رایج امروزی که زبان ملّی و تکیه‌گاه فرهنگ، […]
  • سرگذشت زبان فارسیسرگذشت زبان فارسی «دکتر جلال خالقی مطلق» در این جستار نشان می‌دهد که زبان فارسی یا دری، حدود دو هزار و پانصد سال پیشینه دارد که از آن حدود، هزار سال نخستین زبان گفتار در جنوب غربی ایران و سپس حدود هزار و پانصد سال زبان گفتار و حدود هزار و صد سال اخیر آن، زبان نوشتار در بخش بزرگ سرزمین‌های فلات ایران بوده است و روزگاری به عنوان زبان فرهنگ و ادب به کشورهای […]
  • فرهنگِ علومِ انساني داريوشِ آشوري- امیدوارم فرهنگ علوم انسانی، به عنوانِ نخستين فرهنگِ روشمند و هدفمند در نوعِ خود، به صورتِ پايه‌ای برايِ همسخني و نظرآزمايي صاحب‌نظران در زمينه‌هايِ گوناگونِ فلسفه و علومِ انساني درآيد تا بتوانيم به آشوبِ زباني‌ای که در اين زمينه‌ها -- همچون همه‌يِ زمينه‌هايِ علمي-- در ميانِ ما فرمان‌روا ست، چيره […]
  • نخستین فرهنگ طیفی (تزاروس!) پارسینخستین فرهنگ طیفی (تزاروس!) پارسی شهربراز- در سال ۱۳۷۷ خ. آقای جمشید فراروی کتاب روشمندی در زمینه‌ی مترادف‌ها در زبان پارسی نگاشته و آن را با هزینه‌ی خودش چاپ کرده است. نسخه‌ی برخط آن را نیز از راه «شورای عالی اطلاع‌رسانی» در اینترنت پخش کرده است. در این فرهنگ ۴۵ هزار واژه و ۹۲ هزار معنا و وابستگی هر واژه نشان داده شده است. این واژه‌ها زیر ۹۹۱ خوشه‌ی اصلی و حدود ۷۵۰۰ […]

2 دیدگاه فرستاده شده است.

  1. دوستان گرامی لغزش تایپی در باره اسدی توسی شاعر سده پنجم را درست کنید، که نهم نوشته شده است، مبادا در نواموزی گمراهی انگیزد
    با سپاس

    سپاس فراوان از گوشزد به‌جایتان. ویرایش شد.
    پارسی‌انجمن

  2. من این کتاب را از کتابخانه دانشگاه، براتیسلاوا دریافت و تبدیل به pdf کردم
    اگر مایلید به پست الکترونیکم پیامی بفرستید تا براتون ارسال کنم و در سایت خوبتون بارگذاری کنید

    درود بر شما.
    سپاسگزاریم. خواهشمندیم به نشانیِ انجمن بفرستید.
    پارسی‌انجمن.

دیدگاهی بنویسید.


*