Эрон сарзамини мо ва порсӣ забони мо!

Дар ҳошияи мақолаи устод Садруддини Айнӣ “Дар бораи Фирдавсӣ ва «Шоҳнома»-и ӯ”

Обиди Шакурзода, пажӯҳишгари тоҷик: Нуктаи ҷолиб ин аст, ки ин мақолаи устод Айнӣ дар торихи 30.9.1934 нивишта шудааст – андаке пештар аз шурӯъи қатлиъоми труйкои истолинӣ ва террори сартосарии равшанфикрони тоҷик ба ҷурми дониши донишгоҳӣ (мадориси Самарқанду Бухоро) доштан ва пеш аз лак андар лак ба оташ кашидани китобҳои ҳазорсолаи мо ва пеш аз он ки забони моро хоҷагони бадманиши Кремлин “забони тоҷикӣ” (соли 1938) эълом доранд.

Замони нивиштани ин мақола ҳатто дар андешаи устод Айнӣ ва ҳамзамонони огоҳи вай намегунҷидааст, ки пас аз се-чаҳор солаке ба забон овардани вожаи “порсӣ” ё “форсӣ” дар сиёсати ғаддори ғайриинсонии ин хоҷагони ғосиб ҷурму ҷиноят маҳсуб хоҳад шуд. Ва рӯзҳои таълифи ин мақолаи торихӣ барои равшанфикрони порсигӯйи Мовароуннаҳр форсӣ забони модарияшон будаасту Эрон сарзамини аҷдодияшон. Ин ҷо бояд на ҳарфу ҳиҷои банда, балки сухани нивисандаи бузурги мо – устод Айнӣ марҷаъ қарор дода шавад, ки чӣ гуна аз забону меҳани поки хеш бо масъулияту эҳтироми тамом нукта меорад, чӣ гуна ба мухотаби хеш таъкид мекунад, ки Эрони номовару накуном, Эрони маҳди донишу адабу ҳикмати ҳазорсолаҳо ватани поку муқаддасу аслию азалии мост.

Мақола бо ин ҷумла оғоз меёбад: “Барои тадқиқи аҳволи Фирдавсӣ ва чӣ гуна навишта шудани “Шоҳнома”-и ӯ танҳо донистани забон ва адабиёти форсӣ ва истифода карда тавонистан аз манбаъҳои Шарқ кифоя намекунад” (с. 9).

Акнун ба иқтибосҳои дигар аз ин мақолаи устод мебингарем:

Сафҳаи 11: “Тарҷимаи ҳолнависон донишманди замони худ будани Фирдавсиро, ба замми забони арабӣ ва форсӣ донистанаш, забони паҳлавии мунқаризшударо менависанд.”

Сафҳаи 13: “Арабҳо пас аз истилои Эрон забон ва асарҳои куҳнаи онро аз миён бардоштанд. Порчаҳои қиматбаҳои нафиса ва китобҳои бостонии эрониён дар миёни арабон ба тариқи ғанимат тақсим ёфт.”

“Хулоса пас аз истилои араб забони расмӣ забони арабӣ шуд. Асилзодагони ба дарбори араб наздикшудаи Эрон ҳам ба забони арабӣ ҳарф мезаданд, қабулкунандагони дини ислом фарзандҳошонро дар мактаби исломӣ бо забони арабӣ мехононданд. Бино бар ин, дар пушти дуйум забон ва адабиёти форсӣ гӯё аз миён бардошта шуд. Ҳатто номҳо ҳам шакли арабиро гирифт.”

Сафҳаи 14: “Ба ҳамин тариқ, то дусад-дусаду панҷоҳ соли истилои араб дар дохили Эрон аз адабиёти он гӯё асаре набуд. Инак, дар ҳамон вақт Саффориён, ки дар Хуросон аз соли 253 то соли 268 ҳукумат рондаанд, барои зинда кардани забони Эрон ва ҷамъ намудани асарҳои куҳнаи он кӯшиш карданд. Ин кӯшишро Сомониён, ки дар Мовароуннаҳр ва Хуросон ҳукумат рондаанд, мукаммалтар ва самарадортар намуданд. Кӯшиши Саффориёнро дар бораи зинда кардани забони форсӣ соҳиби “Маҷмаъу-л-фусаҳо” ин гуна ҳикоят мекунад…”

Сафҳаи 15: “Аммо дар замони салтани Сомониён, ки бештар аз сад сол буда, …як адабиёти феодалии мукаммали форсӣ ба майдон омад. Дар дарбори Сомониён шоъирону адибони Мовароуннаҳру Хуросон гирд омаданд.”

Сафҳаи 24: “Дар ин вақт Фирдавсӣ “Шоҳнома”-и худро ба умеди подшоҳони Сомонии порсинажод менавишт, рӯ ба инқироз овардани онҳоро дида, “Дареғ он гулу мушки хушоби сӣ – Ҳамон теғи буррандаи порсӣ” – гӯён маъюс мешавад.”

Сафҳаи 37: “…яъне дар ҷавоби ин суол, ки чиро Султон Маҳмуд “Шоҳнома”-ро написандид, ин гуна баёни фикр карда метавонем, ки “Шоҳнома” сар то по маноқиби шоҳони Эрон буд. “Шоҳнома” ҳамаи бузургӣ, ҳамаи шараф ва ҳамаи маъолиро ба сулолаи шоҳони Эрон махсус мекард. Султон Маҳмуд, ки аз ирқи ғайри Эрон буда, падару бобояш шоҳ нагузашта буд, ва ба замми ин, ғуломзода ҳам буд, аз “Шоҳнома”-е, ки ҳама ин шарафро ба шоҳони Эрон тахсис кардааст, хушнуд шуда наметавонист.”

Сафҳаи 42: САРЛАВҲА: “Таҳсини шуъарои классики Эрон Фирдавсиро”

Устод Айнӣ ин ҷо гуфторҳое аз Саъдии Афсаҳу-л-мутакаллимин, Низомии Ганҷавӣ ва Анварии Абевардӣ пиромуни васфи накӯи Фирдавсӣ меорад, ба он маъно, ки мо Эрон дорему баробари Фирдавсии покзод Саъдиҳову Низомиҳову Анвариҳо!

Сафҳаи 43: “Вазифаи мо хонандагон аз санъат, услуб, салосат ва забони устод Фирдавсӣ бо танқиди марксистӣ-ленинӣ фоида бурдан аст.”

Сафҳаи 43: “Забони “Шоҳнома” содатарин ва софтарин забони классикони Эрон аст… тамоман беъарабӣ набошад ҳам, камъарабист. Бештарини арабиҳои дар ин китоби бузург корфармудашуда ҳам монанди ҳадя, аҳсан, ғам, навбат арабиҳои ба даруни форсӣ ҳазмшуда ё ин ки малак, фалак, қазо, қадар исмҳои ба ҳар форсизабон фаҳмо мебошад.”

Сафҳаи 44: Устод Айнӣ аз ховаршиноси машҳури маҷорӣ Ҳерман Вомберӣ (1832 – 1913) ин иқтибосро меорад: “Забони форсии Осиёи Миёна, ки бо вай тоҷикон гап мезананд, то имрӯз аз тарафи донишмандони забони форсӣ тадқиқ нашудааст… Дар ин лаҳҷа хоҳ аз ҷиҳати луғат бошад, хоҳ аз ҷиҳати эъроб хоссиятҳои бисёре ҳастанд, ки услуби Фирдавсиро ба хотир меоранд.”

Ва сипас мегӯяд: “Ҳақиқатан натиҷаи тафтиши ин забоншиноси бузург мувофиқи воқеъ аст. Агар мо аз забони “Шоҳнома” монанди мӯбад, пизишк, пӯзиш, диж, ромишгар, дижхим калимаҳои аз форсии қадим мондаро ва инчунин монанди або, абар адотҳоро, ки дар баъзе ҷо бо зиёдатии ҳамза ба ҷои бо, бар кор фармуда шудаанд, ба назар нагирем, на ин ки сар то пои он ба оммаи тоҷик фаҳмост, балки бештари он имрӯз дар забони зиндаи мардуми тоҷик кор фармуда мешаванд; ҳатто дар “Шоҳнома” он гуна луғатҳои форсӣ ва бо он гуна талаффуз кор бурда шудаанд, ки имрӯз дар забони адабии Эрон кор намефармоянд, аммо дар миёни тоҷикон зинда аст.”

(Аз китоби Садруддини Айнӣ. Куллиёт, ҷилди 11, китоби якум. Душанбе, 1963.)