“Фарҳанги суғдӣ”-и Раҳоми Аша чоп шуд

Порсӣ Анҷуман:“Фарҳанги забони суғдӣ”-и Раҳоми Аша, “A compendious sogdian dictionary”, ба забони инглисӣ, дар ду пӯшина, 1671 рӯя ва дар андозаи бузург чопахш шуд.
Нивиштани ин фарҳанг ба замоне бозмегардад, ки Раҳоми Аша ба Тоҷикистон рафт то забонҳои куҳани эрониро ба донишҷӯён биёмӯзонад. Дар он паҳна, бархе аз донишпижӯҳон – бавижа касоне, ки аз Яғноб омада буданд ва ба забони яғнобӣ, ки онро суғдии нав низ гӯянд сухан мегуфтанд – аз эшон хоҳиш карданд, ки забони суғдиро низ ба онон омӯзиш диҳад. Аша, ки пештар бар нибиштаҳое чанд аз суғдӣ дар заминаи пизишкӣ, гоҳшуморӣ ва ахтарморӣ пижӯҳишҳое карда ва онҳоро ба чоп сипурда буд, ҳангоме ки ин шӯри ононро дид, хоҳишашонро пазируфт ва бар пояи нибиштаҳои барҷоймонда аз суғдӣ омӯзаҳое(дарсҳое)-ро ба ҳамроҳи вожаномае аз ин забони эронӣ барояшон омода кард.
Ҳангоме ки овозаи ин омӯзаҳо ба устодон ва донишҷӯёни самарқандӣ, ки шаҳрашон рӯзгоре тахтгоҳи забони суғдӣ буд, расид, аз Раҳоми Аша хоҳиш карданд, ки ба онон низ суғдӣ ёд диҳад то ҳам ин забони ниёгониро биёмӯзанд ва ҳам бо абзорманд шудан бад-ин забон, пижӯҳишҳошон дар заминаи порсии Самарқандро аз даричаи забони суғдӣ пай гиранд. Дар ин миён, яке аз ин пижӯҳишгарони самарқандӣ ҳам остин боло зад то “Вожаномаи суғдӣ”-и дар дастро ба забонҳои русӣ ва ӯзбаки баргардонад. Аша, ки чунин дилбастагие дар миёни пижӯҳандагони самарқандӣ дид, бар он шуд то бар ин вожанома бештар ва беҳтар кор кунад.
Чунин, ӯ ҳафт сол замон ниҳод ва камубеш ҳамаи нибиштаҳои барҷоймонда аз суғдиро хонд то ин фарҳанги суғдӣ ба ҳамроҳи дастури ин забонро навишт ва фародасти устодон, донишҷӯён ва пижӯҳишгарони забонҳои эронӣ ниҳод.
Дар ин фарҳанг, он ҷой, ки нибиштаи суғдӣ аз суриг баргардон шуда, Раҳоми Аша нибиштаи суриг(сурёнӣ)-ро ҳам баррасӣ карда ва вожаи бун (вожаи суриг)-ро бо вожаи баргардонда ба суғдӣ ҳамсанҷӣ кардааст. Нибиштаҳое, ки аз чинӣ ба суғдӣ гардонда шуда ҳам баҳамчунин. Аӣ(яъне), нибиштаи чинӣ низ хонда шуда ва равшан шуда, ки гардонишгари суғдӣ беҳмон вожаи суғдиро ба ҳамтои кадом вожаи чинӣ баргузидааст. Ҳамчунин, агар нибиштаи суғдӣ нибиштае будоӣ будааст, Раҳоми Аша баробарҳои санскрити вожаи суғдиро низ ба даст дода. Чунин, ин фарҳанг натанҳо ба кори пижӯҳандагони забони суғдӣ ояд, ки абзори дасти пижӯҳандагони дигар риштаҳо низ ҳаст.
Дар заминаи решашиносӣ ҳам ҳар ҷой, ки решаи вожаҳо равшан буда, барнамуда шуда. Ҳар ҷой ҳам, ки чунин набуда, решаи вожа ба гунаи пурсишӣ пеш ниҳода шуда. Дар ин миён, бархе вожаҳои суғдианд, ки ҳанӯз надонем, ки ба дурустӣ чигуна бояд хондашон, ё ин ки ба чанд гуна тавон хонданашон. Ин вожаҳо низ дар ин фарҳанг ба даст дода шудаанд.
“Фарҳанги суғдӣ”-и Аша камубеш дарбардорандаи ҳамаи нибиштаҳои суғдӣ дар беш аз ҳазор сол (аз садаи якум то ёздаҳуми тарсоӣ)-ст, аз сангнибиштаҳо гирифта то нибиштаҳои суғдие, ки тарсоён аз суриг ба суғдӣ баргардондаанд ё аз чинӣ бад-ин забон гузордаанд ё худи суғдиён, ки маздясн будаанд, нибиштаанд (монанди “Паймони заношӯӣ” ва номаҳои куҳани барҷоймонда бад-ин забон ва нибиштаҳои ёфта дар Муғтеппа, ки азони вопасин шоҳи Суғд, Девоштич, аст, ки бо тозиён дар набард буд).
Ин кор ҳар чанд дастоварди ҳафт сол кӯшиши пайгири Раҳоми Аша дар хондани нибиштаҳои суғдист, лек эшон ин корро ҳанӯз ниёзманди бозбинӣ ва бознигарӣ донанд, чи ҳанӯз ёддоштҳое доранд, ки дар ин фарҳанг андар нашудаанд ва дар бозхониҳо ва вироишҳои ояндаи ин фарҳанг дар кор оварда хоҳанд шуд.
Рӯяҳое чанд аз ин фарҳангро «бад-ин ҷой» тавон дидан.
Барои хариди пӣ-дӣ-эфи ин фарҳанг дар ҳафт пӯшина «бад-ин ҷой» ва коғазӣ дар ду пӯшина «бад-ин ҷой» тавон дарнигаристан.

Феҳристи нибегҳои(кутуби) чопшудаи Раҳоми Аша
Ба порсӣ:

Фирешнҳо (Порис, 1989)
Омӯзаги гейҳониги муғон (Порис, Армон 1995)
Омӯзаи бизишкии муғон (пӯстаи як) (Порис: Армон 2000)
Озарбоди Меҳраспандон: партаве нав абар зиндагӣ ва бархе аз корҳош (Порис: Армон 2002; Теҳрон: Темурзода 1382)
Ҳурмузд бо ҳарвиспи огоҳӣ; як матни ношинохта ба порсиг (Порис: Армон 1999; Теҳрон: Асотир 1383 ва 1390)
Роста; омӯзаи бизишкии муғон (Теҳрон: Асотир 1383 ва 1390)
Номаи тансар (Порис: Армон 2013)

Ба англисӣ:
The story of the priest Dēnyār (Paris: Ermān 1993, 2015)
The Persic (Pahlavi): a grammatical précis (Paris: Ermān 1998)
kārnāmag ī ardašir ī pābagān: The Book of the Acts of Ardašir son of Pābag (Text, Transcription and Translation) (Paris: Ermān 1999(
šahrestānīhā ī ērānšahr: The Lands of Ērānšahr; abdīh ud sahīgīh ī zamīg ī sagestān: The wonders and mirabilia of the land of Sakastāna (Text, Transcription and Translation) (Paris: Ermān 1999(
srōg nāmag: The Book of Psalms (Text, Transcription and Translation) (Paris: Ermān 2000)
šak-ud-gumānīh-vizār: The Doubt-removing book of Mardānfarrokh (Introduced, translated, and edited) (Paris: Alain Mole 2004; Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2014; Paris: Alain Mole 2015)
Paul the Persian, Aristotle’s Logic (edited and translated) (Paris: Ermān 2004; Tehran: ParsiAnjoman 2016)
abar cim ī kustīg: Treatise about The Significance of the Sacred Girdle (Text, Transcription, and Translation, with the illustrations) (Paris: The Institute of Eric Studies 2005)
Avesta glossary: A glossary of Avesta words and their Pārsīg equivalents, based on the Zand, the so-called Frahang ī ōīm: ēk, Text and Grammatical Notes (Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2009)
Second edition: Avesta Vocabulary (the so-called Frahang ī ōīm: ēk) (Mumbai: The K. R. Cama Oriental Institute 2023, Tehran: Shourafarin 2023)
The Avesta Texts (Introduction and Stūdgar) (Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2009)
husrav ī kavādān ud rēdak-ē: The treatise Xusrō son of Kavād and a Page (2010)
Zurvān ‘Time’ In the last texts of the Magi (2011)
Jāvēdān Xrad: some fragments of the eternal wisdom of Aošnara the wise which are extant in Pārsīg (Pahlavi), Arabic and Persian (Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2011)
Jāmāspīg: the Pārsīg version of the Memorial of Jāmāspa (Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2013).
Second edition: Jāmāspīg: The memoir of Jāmāspa and The Oracle of Hystaspes (Arrou: Alain Mole 2023; Tehran: Shourafarin 2023)
dādestān ī mēnōg xrad: Sentences of the Spiritual Wisdom (2015)
Some excerpts of the Ēvēn-nāmag from the fourth book of the Dēnkird (2015)
vīrāzagān: The visionary journey of Vīrāza to heaven and hell (Editio Princeps of the Vīrāzagān with transcription of both the Vīrāzagān and the Ardā Vīrāzagān) (Tehran: Shourafarin 2017; Tehran: Sade 2017; Second edition: Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2024, Tehran: Shourafarin 2024)
Pārsīg Language (The so-called Pahlavi) Parts of Speech, Word Formation, and Phonology (Tehran: Sade, 2017)
Avesta; A Grammatical Précis (Dushanbe: Academy of Sciences, Tehran: Sade 2019)
Marriage Contracts: Pārsīg (“Pahlavi”), Sogdian and Bactrian documents (Dushanbe: Academy of Sciences, Tehran: Shourafarin 2020; Second edition: Arrou: Alain Mole 2021)
The Parthian Prince’s Remarkable Journey (The so-called Hymn of the Pearl) (Arrou: Alain Mole, 2021, Tehran: Sade, 2022)
A Compendious Sogdian Dictionary (Arrou: Alain Mole, 2024)

Ин ду кори эшон ба порсӣ гардонда шудаанд:
Повели Порсӣ, гӯёии Арасту (гардониши Бузургмеҳри Луқмон) (чопи севум (вироиши дувум) 1402)
Забони порсиг (паҳлавӣ): дастури забон, вожасозӣ ва воҷшиносӣ (гардониши Маздо Тоҷбахш ва Бузургмеҳри Луқмон) (чопи панҷум 1402)

Ин ду кор низ бар пояи/ба думболаи кори эшон аст:
Ҷомоспӣ (гузориши порсиги (паҳлавии) “Ёдгори Ҷомосп/Ҷомоспнома”), Бузургмеҳри Луқмон (чопи севум 1401)
Гузидае аз “Динкарди чаҳорум” (баргирифта аз «Ойиннома»-и Соcонӣ, нивишташуда ба рӯзгори шоҳаншоҳ Хусрави Анушервон), Бузургмеҳри Луқмон (чопи нахуст 1402)