همزباني و بي‌زباني

 

«همزباني و بي‌زباني» نام كتابي به خامه‌ی شيوا و شيرينِ شاعر هم‌روزگار افغانستانی «محمدكاظم كاظمي» است. این کتاب نخستین‌بار در سال 1382 به چاپ رسید و پس از نایابی آن، در زمستان 1390 بازچاپ شد. کاظمی، خود درباره‌ی کتابش نوشته است:

«همزبانی و بی‌زبانی» برای خودم از جهاتی مهم‌ترین کتابم است؛ یعنی اگر قرار شود همه کتابهایم نابود شود و فقط یکی از آنها باقی بماند، دوست دارم همین باشد. اهمیت این کتاب برای من در واقع به خاطر اهمیت موضوع آن است؛ یعنی بحث در مورد وضعیت زبان فارسی کشور ما و چالشهایی که این زبان با آن روبروست و تصورات نابه‌جایی که در مورد آن وجود دارد.

یکی از این مباحث مهم، نام این زبان است. من در این کتاب با دلایل و شواهد مختلف از متون کهن و آرای دانشمندان امروز، نشان داده‌ام که «فارسی» و «دری» در واقع دو نام است برای یک زبان واحد، و حدود نیم قرن است که گروهی برای جداسازی ملل همزبان و تضعیف زبان فارسی، با این ترفند، زبان ما را دوپاره کرده‌اند. هم‌چنین در آنجا نشان داده‌ام که تا نیم قرن پیش، این زبان حتی در مجامع رسمی و علمی کشور ما (افغانستان) نیز «فارسی» خوانده می‌شده است. این سخن شاید امروزه عجیب به نظر آید؛ ولی در این کتاب با شواهد و مدارک کافی ثابت شده است.

مشکل دیگری که ما داریم، چالشی است که میان همزبانان سه کشور بر سر مفاخر ادب و فرهنگ مشترک ما وجود دارد. ایرانیان غالباً این مفاخر را به خود اختصاص می‌دهند و مردم افغانستان از این بابت همیشه در کدورت و بدبینی به سر می‌برند. این یکی از گره‌های کور است که در مناسبات میان فارسی‌زبانان وجود دارد. من در فصلی از این کتاب به تفصیل به این بحث پرداخته‌ام و برای مخاطبان ایرانیِ کتاب روشن کرده‌ام که این روش آنان نه مبنای منطقی دارد و نه از نظر عملی سودمند است. در آنجا روشن شده است که بر خلاف تصور غالب در ایران، زبان فارسی نه تنها در افغانستان رواج کامل داشته، بلکه پیشینه‌ی این زبان در افغانستان بیشتر بوده است.

وقتی همزبانی کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان مسجل شود، این بحث قابل طرح است که چگونه می‌توان از ذخایر مشترک زبانی، برای بهسازی فارسی در این کشورها استفاده کرد. این موضوع فصلی دیگر از این کتاب است. در آنجا با شواهد و مثالهای بسیار، روشن شده است که فارسی‌زبانان این کشورها به این دادوستدها نیازمند هستند. بعضی راههای عملی دادوستدهای زبانی هم در آنجا نشان داده شده است.

وضعیت نابسامان زبان فارسی در افغانستان کنونی بر کسی پوشیده نیست. بسیاری از دلسوزان و علاقه‌مندان این زبان، در پی راههایی برای نجات این زبان و حفظ اصالت و سلامت آن هستند. در فصلی مستقل از کتاب، به این موضوع پرداخته‌ام و راههای عملی آن را تا جایی که در توان من بوده است، بازنموده‌ام. در این فصل به بهسازی فارسی افغانستان از نظر آوایی، واژگانی، رسم‌الخط، استفاده از گویشهای زبانی و نیز تعامل ما با زبان پشتو پرداخته‌ام.

در انتهای کتاب، یک فرهنگ مختصر از واژگان غیرمشترک در فارسی امروز ایران و افغانستان تنظیم شده است تا دانسته شود که این تفاوتها نیز غالباً در حد معقول و منطقی است و نمی‌تواند مایه جدایی زبانها دانسته شود. در آنجا روشن شده است که بسیاری از واژگان که خاص فارسی ایران یا افغانستان دانسته می‌شود و تصور بر آن است که در کشور دیگر رواج ندارد، برای عموم فارسی‌زبانان آشناست یا در پیشینه‌ی زبانی‌شان وجود داشته است.

کتاب «همزبانی و بی‌زبانی» در 232 صفحه قطع رقعی و با قیمت 7500 تومان از سوی مؤسسه‌ی انتشارات عرفان چاپ شده است. از جناب محمدابراهیم شریعتی مدیر این انتشارات به خاطر اهتمام او در انتشار این کتاب و نیز کتاب «این قند پارسی» من سپاسگزارم. یادآوری می‌کنم که کتاب «این قند پارسی» در واقع شکل خلاصه‌شده و کاربردی «همزبانی و بی‌زبانی» است. در آنجا بیش از مباحث نظری، به جوانب عملی و وضعیت جاری زبان فارسی افغانستان پرداخته‌ام.

همزبانی و بی‌زبانی را می‌توانید از این جایها سراغ بگیرید:

تهران: دفتر انتشارات عرفان (خیابان سمیه، بین مفتح و رامسر، پلاک 118، واحد 6، تلفن 88811053)

مشهد: فروشگاه کتاب آفتاب (چهارراه شهدا، مقابل شیرازی 14، پاساژ رحیم‌پور، تلفن 2238613) و انتشارات ترانه (میدان سعدی، پاساژ مهتاب)

کابل: فروشگاه انتشارات عرفان (چوک دهبوری، چهارراهی شهید، تلفن 2503124)

هرات: کتابفروشی احراری (چوک گلها).

برای دیگر شهرها، می‌توان محل فروش آن را از دفتر انتشارات عرفان در تهران یا کابل پرسید.»