نخستین فرهنگ طیفی (تزاروس!) پارسی

شهربراز

فرهنگ طیفی

جمشید فراروی

هرمس، تهران

۱۳۸۷ خ./ ۲۰۰۸ م.

۷۴۷ رویه + پیشگفتار در 24 رویه

در سال ۱۸۵۲ م./ ۱۲۳۱ خ. (زمان ناصرالدین شاه قاجار) پزشک و واژه‌شناس انگلیسی به نام پیتر مارک رُژه (Peter Mark Roget) فرهنگ واژگانی را در زبان انگلیسی پدید آورد که به جای شیوه‌ی معمول که در آن در برابر هر واژه معنای آن نوشته می‌شد در این کتاب در برابر هر واژه، تمام واژه‌های هم‌معنا و مرتبط با آن نوشته شده بود. او مفهوم «خوشه‌های معنایی» را تعریف کرد و نام کتاب خود را «گنجینه‌ی واژه‌ها و عبارت‌های انگلیسی» (the Thesaurus of English Words and Phrases) گذاشت.

یکی از نخستین کتاب‌هایی که در زمینه‌ی مترادف‌ها در زبان پارسی نگاشته شده است کتاب «فرهنگ مترادفات و اصطلاحات» نوشته‌ی «محمد پادشاه» صاحب «فرهنگ آنندراج» است که در هندوستان می‌زیسته است. کتاب بعدی در همین زمینه که به روش امروزی و علمی‌تر نوشته شده است «فرهنگ بیان اندیشه‌ها» کار دکتر محسن صبا است که در سال ۱۳۶۶ خ./ ۱۹۸۷ م. منتشر شد.

سپس در سال ۱۳۷۷ خ/ ۱۹۹۸ م. آقای جمشید فراروی کتاب مفصل‌تر و روشمندتری در این زمینه نگاشت و آن را با هزینه‌ی خودش چاپ کرد. در سال ۱۳۸۷ خ./ ۲۰۰۸ م. چاپ دوم آن به دست انتشارات هرمس به بازار آمد. به تازگی نیز نسخه‌ی برخط آن را از راه «شورای عالی اطلاع‌رسانی» در اینترنت پخش کرده است. در این فرهنگ ۴۵ هزار واژه و ۹۲ هزار معنا و وابستگی هر واژه نشان داده شده است. این واژه‌ها زیر ۹۹۱ خوشه‌ی اصلی و حدود ۷۵۰۰ زیرخوشه مرتب شده‌اند.

درباره‌ی نویسنده و زمینه‌ی کاری و کارهای دیگرش و نیز پیشینه‌ی آموزشی او آگاهی مناسب پیدا نکردم. روشن است که برای نوشتن این کتاب زحمت و تلاش فراوانی شده است؛ اما متاسفانه، برای چنین مفهومی به جای واژه و اصطلاح فنی مناسب، تعریف آن را به کار برده‌اند و آن را «فرهنگ طیفی» یا حتا «تزاروس»! خوانده‌اند؛ یعنی همان روش درازنویسی و درازگویی که urology را «تخصص امراض کلیوی» یا به سادگی «اورولوژی» «ترجمه» می‌کند. کاش کمی هم تلاش و دقت می‌کردند و اصطلاح فنی مناسب را می‌یافتند یا می‌ساختند.

واژه‌ی thesaurus در لاتین به معنای «گنج» است و در فرهنگ آریان‌پور برای آن «گنج‌واژ» و «واژگنج» آمده است. این واژه در انگلیسی به صورت treasure و در فرانسه به شکل trésor درآمده است. به نظر من بهتر است در زبان پارسی، همان گونه که در انگلیسی از واژه‌ای لاتین یاری گرفته شده، ما نیز از اصطلاحی در زبان پارسی میانه (پهلوی) یاری بگیریم و به جای آن «گنز» بگوییم که شکل پهلوی «گنج» است و چندان هم ناشناس نیست. این واژه‌ی پهلوی به زبان عربی رفته و به شکل «کنز» درآمده و جمع آن «کُنوز» شده است! خواجه عبدالله انصاری نیز کتابی دارد به نام «کنز السالکین» یا گنج رهپویان. در پارسی کهن (زمان هخامنشیان) نیز این واژه به شکل «گنزه» یا گزه (با نون دماغی/غُنّه) بوده است.

این گنز زبان پارسی یا آن گونه که در صفحه‌ی عنوان آن آمده است «فرهنگ طیفی (تزاروس) فارسی: نسخه‌ی رقومی» (!) به صورت چهار پرونده‌ی در قالب برنامه‌ی «وُرد» شرکت مایکروسافت عرضه شده است:

– پاره‌ی یکم: شامل ۱۸۱ صفحه دوستونه

– پاره‌ی دوم: شامل ۱۲۲ صفحه دوستونه

– نمایه‌ی پاره‌ی یکم: شامل ۱۲۶ صفحه پنج ستونه

– نمایه‌ی پاره‌ی دوم: شامل ۱۳۰ صفحه پنج ستونه

یک راهنمای سه صفحه‌ای نیز همراه آن است. نشانی اینترنتی برای دستیابی به این گنز در شورای عالی اطلاع‌رسانی «این» است.

درباره‌ی چاپ‌های پیشین می‌توانید به «اینجا» نگاه کنید.