عباس سلیمی آنگیل (دبیر کارگروه آسیب‌شناسی پارسی‌انجمن): پس از اینکه این کتاب در وبگاه فرهنگستان برای بارگیری گذاشته شد، نقدهای بسیاری درباره‌اش نوشتند و خرده‌ها گرفتند درست و نادرست. شمار بالای نقدها و بررسی همه‌ی سویه‌های کتاب، من را از نوشتن بازداشت. در اینجا می‌خواهم از چشم‌اندازی دیگر به این کتاب بنگرم؛ از این چشم‌انداز که خود نویسندگان و ویراستاران این کتابچه تا چه اندازه شیوه‌نامه‌ی خود را به کار می‌بندند و در مجموع، ویرایش این کتاب در چه ترازی است.
دگرسانی‌ها دو ویراست:
در همین آغاز بگویم که همه‌ی دگرسانی‌های ویراست تازه‌ی این کتاب با ویراست پیشین در مبحث فاصله و نیم‌فاصله است. در ویراست تازه، درباره‌ی «فاصله‌ی کامل» و «نیم‌فاصله» و «بی‌فاصله» چند خطی یا شاید هم چند جمله‌ای بیشتر از ویراست پیشین آمده است و نمونه‌ها و مثال‌های بیشتری آورده شده. برای نمونه، روشن شده است که پیشوند «همی» در چه جایگاهی با نیم‌فاصله و در چه جایگاهی با فاصله‌ی کامل می‌آید. همچنین چند جمله‌ای درباره‌ی اندازه‌‌ی فاصله‌ها در عددنویسی به ویراست تازه افزوده شده است. (ص ۶۵)
برخی پیچیدگی‌ها و گنگی‌ها در ویراست تازه هم خودنمایی می‌کنند و درباره‌شان روشنگری نشده است. برای نمونه، در این کتاب بخشی هست با عنوان «کلمات مختوم به صامت متصل» (واژه‌های پایان‌پذیرفته به همخوان چسبیده) که روشن نیست چرا در سوم‌کس با نیم‌فاصله می‌آید و در دو کس دیگر بی فاصله: پاکیم، پاکید، پاک‌اند! (ص ۴۱) در واگویه‌ی فارسی‌زبانان هیچ دگرسانی میان این سه کس در کار نیست.
دیگر بخش‌های این کتاب مانند ویراست نخست است. در اینجا می‌خواهم به نکته‌ای دیگر بپردازم. آیا شیوه‌نامه‌ی فرهنگستان در خود کتاب هم به کار رفته است؟ به سخن دیگر، آیا کتاب دستور خط فارسی به آموزه‌های خودش پایبند است؟
کتاب دستور خط فارسی کمتر از ده هزار واژه دارد. با این حال، نویسندگان و ویراستاران آن نتوانسته‌اند کتاب را بر پایه‌ی شیوه‌نامه‌ی خود بنویسند و ویرایش کنند. در رویه‌ی ۴۶ آمده است: «نشانۀ کسرۀ اضافه در خط آورده نمی‌شود، مگر برای رفع ابهام و پرهیز از بدخوانی: حکومتِ نظامی/ حکومت‌نظامی»، اما در پیشگفتار آمده است: «از آقای… سپاسگزاری می‌کند و یادِ استادانِ درگذشته، دکتر مصطفی مقرّبی و مرحوم دکتر جعفر شعار را گرامی می‌دارد.» (رویه‌ی ۱۴) در اینجا چه پیچیدگی‌ای هست که با دو زیر یا کسره قرار است سرراست شود؟ چه کسی این جمله را بد می‌خواند؟
در این‌باره، هم‌سنجی دو بخش از نسخه‌ی ویراست کهنه و نوی این کتاب راهگشاست. متن نسخه‌ی کهنه برگرفته از چاپ ۱۳۹۴ و نمونه‌ی نسخه‌ی نو برگرفته از چاپ سال ۱۴۰۱ است. این‌همه ناهمسانی در نشانه‌گذاری‌های این دو نسخه را چگونه می‌توان پذیرفت؟ برای نمونه، بند نخست «مقدمه دکتر حسن حبیبی» را بررسی می‌کنیم. به نشانه‌گذاری‌ها پُر بنگرید.
ویراست کهنه، چاپ سیزدهم، سال ۱۳۹۴: «با استقبالی که از کتاب دستور خطّ فارسی، مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد، این کتاب در مدّتی به نسبت کوتاه، به چاپ چهارم رسید. مزیّت این چاپ بر چاپهای قبلی آن است که برخی از اظهارنظرهای رسیده در فاصلۀ چاپ دوم تا چاپ حاضر دیگر بار مورد بحث و بررسی گروه دستور فرهنگستان قرار گرفت و نتیجۀ بررسی در ماههای نخستین سال ١٣٨۴ در شورای فرهنگستان طرح گردید و براساس آخرین دیدگاه‌های اعضای شورا، در متن قبلی تجدیدنظر شد و برخی اصلاحات جزئی که موجب روشن‌تر شدن قواعد می‌شد در متن حاضر جانشین توضیحات پیشین گردید.» (ص ۸)
ویراست نو، چاپ نخست، سال ۱۴۰۱: «با استقبالی که از کتاب دستور خطّ فارسی مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد، این کتاب در مدّتی به‌نسبت کوتاه به چاپ چهارم رسید. مزیّت این چاپ بر چاپهای قبلی آن است که برخی از اظهارنظرهای رسیده در فاصلۀ چاپ دوم تا چاپ حاضر دیگر بار مورد بحث و بررسی گروه دستور فرهنگستان قرار گرفت و نتیجۀ بررسی در ماههای نخستین سال ١٣٨۴ در شورای فرهنگستان طرح گردید و، براساس آخرین دیدگاه‌های اعضای شورا، در متن قبلی تجدیدنظر شد و برخی اصلاحات جزئی، که موجب روشن‌تر شدن قواعد می‌شد، در متن حاضر جانشین توضیحات پیشین گردید.» (ص ۱۵)
آیا کتابی که قرار است راهنمای درست‌نویسی باشد، نباید این درست‌نویسی را از خودش بیاغازد؟ این توجیه که در کتاب دستور خط فرهنگستان سخنی درباره جایگاه ویرگول نیامده است، دلیل خردپسندی برای وجود این‌همه دگرسانی و آشفتگی در دو ویراست کتاب نیست. دستور خط فارسی فرهنگستان باید سرمشق و الگوی درست‌نویسی باشد. اکنون این‌همه ناهمسانی در نشانه‌گذاری‌های این دو بند، به‌ویژه جایگاه ویرگول، را با چگونه باید توجیه کرد؟ این مشتی است نمونه‌ی خروار. پرسش این است: نشانه‌گذاری‌های کتاب دستور خط فارسی بر چه بنیادهایی استوار است؟ بر پایه‌ی کدام کتاب است؟ این اختلاف‌ها چیست؟ آیا نشانه‌گذاری نسخه‌های پیشن، در این‌همه چاپ و این‌همه سال، نادرست بوده؟ اگر آری، چه کسی پاسخگوست؟
وای به روزی که بگندد نمک! خطاهایی چنین اگر بر قلم مردم رود عیب نیست، لیک بر قلم نویسندگان و ویراستاران کتابی که دستور خط می‌آموزد کاستی مهمی است.
آگاهی: برای پیوند با ما می‌توانید به رایانشانی azdaa@parsianjoman.org نامه بفرستید. همچنین برای آگاهی از به‌روزرسانیهای تارنما می‌توانید هموندِ رویدادنامه پارسی‌انجمن شوید و نیز می‌توانید به تاربرگِ ما در فیس‌بوک یا تلگرام یا اینستاگرام بپیوندید.
جستارهای وابسته
بارگیریِ «دستورِ خطِ فارسی»ِ فرهنگستان (ویرایشِ تازه) پارسی‌انجمن: دبیره چهره‌ی نوشتاری زبان است و اگر هر کس بر آن باشد که در این زمینه ساز خود را بزند آشفتگی به کارِ زبان راه خواهد یافت.
در این راستا، پارسی‌انجمن هر چند بر «دستورِ خطِ فارسی»ِ فرهنگستان خرده‌هایی دارد، لیک برایِ پیشگیری از آشفتگی در پهنه‌ی نوشتاری هم از این شیوه‌ی فرهنگستان پیروی می‌کند و هم پیروی از آن را به هر آن کس که […]
فرهنگستان و زبان مردم: نگاهی گذرا به کارکرد چند کارگروه فرهنگستان عباس سلیمی آنگیل: فرهنگستان برخی از مهم‌ترین وظایفش را رها کرده و یا نسبت به آن‌ها کم‌توجه است. در عین حال، بر پژوهش‌هایی پا می‌فشارد که ناشران خصوصی هم می‌توانند آن‌ها را انجام دهند و تاکنون هم انجام داده‌اند. از آنجا که بودجه‌ی فرهنگستان از مالیات مردم تأمین می‌شود، جا دارد و بایسته است که این نهاد گزارشی از عملکرد خود به مردم ایران […]
جستاری در سوگ زبان پارسی «عباس سلیمی آنگیل» در این جستار، هم به گستره‌ی زبان پارسی می‌پردازد و هم به چراییِ پویایی و ایستایی آن.
شهر هرت عباس سلیمی آنگیل: «نهاد» و «نهان» دو واژه‌ی فارسی‌اند که واگویه‌ی استانبولی آن‌ها «نیهاد» و «نیهان» می‌شود. سریال‌های تلویزیونی ترکیه‌ای، اگرچه قصه‌ای نو یا نگاهی ویژه‌ای ندارند و به‌حق آبکی شمرده می‌شوند، به یاری سیاست‌های فرهنگی این چهار دهه چنان شیفتگانی در ایران دارند که امروزه «نیهاد» و «نیهان» (با واگویه‌ی استانبولی) دو نام […]
قانون‌های زینتی عباس سلیمی آنگیل (دبیر کارگروه آسیب‌شناسی پارسی‌انجمن): برخی قانون‌ها را برای به کار نبستن تصویب کرده‌اند. همان‌گونه که کسی از مرغ زینتی چشمِ تخم گذاشتن ندارد (گیریم گاهی هم تخمی بگذارد)، از این قانون‌ها هم نباید توقعی داشت. «قانون ممنوعیت به‌کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه» در بالاسر همه‌ی قانون‌های زینتی ایستاده است و بر […]
آیا کروچنده همتایی درخور برای کرانچی است؟ «کروچَنده» یکی از تازه‌ترین واژه‌هایی است که فرهنگستان زبان و ادب فارسی ساخته است. این واژه به چِم یا معنای مزه‌هایی است که هنگام خوردن در دهان آوای کروچ‌کروچ می‌دهند. کروچنده به جای واژه‌های انگلیسی «کرانچی» و «کرانچینس» گذاشته شده […]
دیدگاهی بنویسید.