مسعود لقمان: «جشن» واژه‌ای ایرانی است از ریشه‌ی «یَز-»، به چِمِ(معنیِ) «پرستیدن، ستودن و نیایش کردن». جشن در آغاز به چمِ «انجامِ آیینهای دینی» بوده، ولی اندک‌اندک گسترش چمِی پیدا کرده و به بزم و مهمانی و سور هم گفته شده است؛ چراکه در فرهنگِ ایران، انجامِ آیینِ دینی و نیایش و ستایشِ ایزد همان جشن و بزم و شادی و شادخواری بوده و شگفت اینکه «جشن» با واژه‌های «یزد» و «ایزد» هم هم‌ریشه است. به دیگر سخن، جشن و ایزد هر دو از یک ریشه‌اند. چنین، در فرهنگِ زندگی‌سِتای ایرانِ باستان جشن کاری اهورایی و روشی برای مبارزه با اهریمن بوده و در برابر، سوگ و اندوه کنشی اهریمنی و سخت نکوهیده بوده است.
درباره‌ی گاهشماریِ باستانیِ ایران و چگونگیِ جشنهای ماهانه
جای دارد سخنی درباره‌ی گاهشماریِ باستانیِ ایران و چگونگیِ برگزاریِ جشنها گوییم تا راهنمایی باشد برای بررسی و گزارشِ جشنهای پیشِ رو.
پرکاربردترین گاهشماریِ باستانیِ ایران دربردارنده‌ی ۱۲ ماهِ ۳۰ روزه و یک پنجه پس از پایانِ اسفندماه بوده است. بدین پنجه‌ی پنج‌روزه، «اندرگاه» یا پنج روزِ گاهانی و نیز «بهیزک» گفته می‌شود. کبیسه‌ی این گاه‌شماری هم، در روزگارِ باستان، این‌گونه گرفته می‌شد که هر ۱۲۰ سال، یک ماه به سال می‌افزودند و بر این پایه، سالِ یکسد و بیستم سالی نه ۱۲ ماهه که ۱۳ ماهه بود و در آن ماهِ سیزدهم چنان جشنهای باشکوهی برگزار می‌کردند که هر ایرانی آرزو داشت زنده باشد و این جشنهای ۱۲۰ سال یک بار را ببیند. از همین رو است که هنوز نیز پدربزرگان و مادربزرگان به هنگامِ زادروزِ فرزندان و نوه‌هایشان چنین آرزویی برای آنان می‌کنند: «۱۲۰ ساله شوی»!
گفتنی است که در این گاهشماریِ باستانیِ ایران هفته نیست و روزهای ۳۰ روزه‌ی هر ماه نامی ویژه و مینوی دارند. نامِ روزهای ماه و چمِ آنها در گاهشماریِ یزدگردی چنین است:
یکم هرمزد (اهورامزدا، هستی‌بخشِ بزرگ‌دانا)؛ دوم بهمن (اندیشه‌ی نیک)؛ سوم اردیبهشت (بهترین راستی و پاکی)؛ چهارم شهریور (شهریاریِ نیک)؛ پنجم اسفند (فروتنیِ مقدس، مهرِ پاک)؛ ششم خرداد (رسایی، تندرستی)؛ هفتم اَمرداد (بی‌مرگی و جاودانگی)؛ هشتم دی‌به‌آذر (دادار، آفریدگار)؛ نهم آذر (آتش)؛ دهم آبان (آب)؛ یازدهم خور (خورشید)؛ دوازدهم ماه؛ سیزدهم تیر (تِشتر، ستاره‌ی باران)؛ چهاردهم گوش (جانوران، هستی)؛ پانزدهم دی‌به‌مهر (دادار، آفریدگار)؛ شانزدهم مهر (مهر، پیمان، فروغِ خورشید)؛ هفدهم سروش (فرمان‌بُرداریِ ایزدی)؛ هیجدهم رَشن (دادگستری)؛ نوزدهم فروردین (فروهر، نیروی پیشرفت)؛ بیستم بهرام (پیروزی)؛ بیست و یکم رام (رامش و شادی)؛ بیست و دوم باد؛ بیست و سوم دی‌به‌دین (دادار، آفریدگار)؛ بیست و چهارم دین (دین و وجدان)؛ بیست و پنجم اَرد (توانگری و خواسته)؛ بیست و ششم اَشتاد (راستی)؛ بیست و هفتم آسمان؛ بیست و هشتم زامیاد (زمین)؛ بیست و نهم مانتره سپند (سخنانِ مقدس، گفتارِ آسمانی)؛ سی‌ام اَنارام (روشناییِ بی‌پایان).
نامِ روزهای هر ماه و چمِ هریک را برشمردیم. کنون ببینیم که جشنهای ماهانه بر چه پایه برگزار می‌شده است.
هنگامی که نامِ روز با نامِ ماه برابر می‌شود، جشنهای ماهانه بر پا می‌گردد. هر جشن نیز آیینهای ویژه‌ی خود را دارد. برای نمونه، جشنِ فروردینگان در فروردین‌روز از فروردینماه برگزار می‌شود. اگر به بالا بنگریم، می‌بینیم که نامِ روزِ نوزدهمِ هر ماه فروردین است و بر این پایه در روزِ نوزدهمِ فروردینِ هر سال جشنِ فروردینگان، که جشنِ فروهرها و گرامیداشتِ نیکان و پاکانِ درگذشته است، برگزار می‌شود. نمونه‌ی دیگر، جشنِ اردیبهشتگان در اردیبهشت‌روز از اردیبهشت‌ماه برگزار می‌شود. اگر به بالا بنگریم، می‌بینیم که نامِ روزِ سومِ هر ماه اردیبهشت است و بر این پایه در روزِ سومِ اردیبهشتِ هر سال جشنِ اردیبهشتگان، که جشنِ گرامیداشتِ راستی است، برگزار می‌شود.
گفتنی است که افزون بر جشنهای ماهانه، بی‌شمار جشنهای دیگر (همچون نوروز، سده و گاهان‌بارهای شش‌گانه) و نیز جشنهای محلی در جای‌جای ایرانشهر بر پا می‌شده است.
بایسته‌ی یادآوری است که جشنهای ایران بر بنیادِ گاهشماریِ یزدگردی است، نه جلالی. اگر کبیسه را کنار گذاریم، در گاهشماریِ جلالی که گاهشماریِ امروزیِ ایران است، ۶ ماهِ ۳۱ روزه و ۵ ماهِ ۳۰ روزه و ۱ ماهِ ۲۹ روزه داریم که می‌شود ۳۶۵ روز. ماهها در این گاه‌شماری بر پایه‌ی هفته بخش‌بندی می‌شوند و روزها بی‌نام‌اند. گاهشماریِ جلالی، گاهشماریِ دینی نیست که گاهشماریِ دیوانی است.
در گاهشماریِ یزدگردی، که گاهشماریِ دینی و پایه‌ی جشنهای ایرانی است، ۱۲ ماهِ ۳۰ روزه داریم که می‌شود ۳۶۰ روز، و امروزه پنج روز پس از اسفند هم هست که با این پنجه می‌شود ۳۶۵ روز. ماهها در این گاه‌شماری بر پایه‌ی هفته بخش‌بندی نمی‌شوند که به ۳۰ روز (نه ۳۱ روز یا ۲۹ روز) بخش می‌شوند و هر یک به نامهایی از ایزدان و مینوان نامبردارند.
همان‌گونه که گفته شد، هرگاه نامِ روز با نامِ ماه برابر شود، آن روز جشن است. برایِ نمونه، روزِ پنجمِ گاهشماریِ یزدگردی نامش اسفند است، ماهِ دوازدهم هم نامش اسفند است، پس روزِ اسفند از ماهِ اسفند می‌شود پنجمِ اسفندماه و این روز جشنِ اسفندگان است. کنون اگر بخواهیم پنجمِ اسفندماه در گاهشماریِ یزدگردی را به گاهشماریِ جلالی آوریم، می‌شود ۲۹ بهمن‌ماه.
«نوروز»، یادگارِ خسروان
جشنِ «نوروز» در نخستین روزِ بهار از باشکوه‌ترین و برجسته‌ترین یادگارهای ایرانیان است که سالهایی فراوان را پشتِ سر نهاده و یکی از کهن‌ترین جشنهای جهان به شمار می‌رود.
بالاترین ارزشِ این جشن را در آن می‌توان دانست که این جشن با همه‌ی نشیب و فرازهای بی‌شمار، چونان کوهِ دماوند، استوار بر فرازِ تاریخ ایستاده و با روانِ یکایکِ ایرانیان سرشته شده و در ژرفای دل و جانِ آنان نشسته است؛ آن‌سان که هر ایرانی از هفته‌ها پیش چشم به راهِ فرارسیدنِ نوروز دارد و می‌کوشد تا آیینهای پیشباز از نوروز، همچون جشنِ سوری و خانه‌تکانی از کاشانه و نیز روانِ خویش، را برگزار کند تا همان‌گونه که گل از گیاه می‌شکفد و سبزه از زمین می‌روید، جانِ او نیز تازه گردد و با روانی آرام و شاد به پیشبازِ سالِ نو رود.
نوروز دارای سه سویه‌ی «چهری(طبیعی)»، «شهریاری» و «دینی» است:
سویه‌ی چهری‌‌اش همان هم‌زمانی‌اش با برابریِ شب و روز و آغازِ بهار و نو شدنِ جهان است.
فرزانه عمر خیام در آغازِ نوروزنامه نوشته است: «سببِ نهادنِ نوروز آن بوده است که چون بدانستند که آفتاب را دو دور بوَد، یکی آنک هر ۳۶۵ روز و ربعی از شبانروز به اول دقیقه‌ی حَمَل بازآید به همان وقت و روز که رفته بود بدین دقیقه نتواند آمدن، چه هر سال از مدت همی کم شود، و چون جمشید آن روز را دریافت نوروز نام نهاد و جشنْ آیین آورد، و پس از آن پادشاهان و دیگر مردمان بدو اقتدا کردند».
سویه‌ی شهریاریِ نوروز به استوره‌های ایرانی بازمی‌گردد که جمشید، شاهِ پیشدادی، را پایه‌گذارِ نوروز می‌دانند و می‌گویند که در زمانِ جمشید سرمایی سخت ایرانویج (ایران) را در بر گرفت. سرانجام، پس از سه سال، این سرما در بهار پایان یافت و با پایان گرفتنِ آن جشنی بزرگ بر پا شد که نوروز خوانده شد.
فردوسی نیز در این‌باره فرموده است:
«به فرِّ کیانی یکی تخت ساخت | چه مایه بدو گوهر اندرنشاخت
چو خورشید تابان میانِ هوا | نشسته بر او شاهِ فرمانروا
جهان انجمن شد برِ تختِ اوی | فرومانده از فره‌ی بختِ اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند | مر آن روز را «روزِ نو» خواندند
سرِ سالِ نو هرمزِ فَروَدین | برآسوده از رنجِ تن دل زِ کین
بزرگان به شادی بیاراستند | می و جام و رامشگران خواستند
چنین روزِ فرخ از آن روزگار | بمانده از آن خسروان یادگار»
از این سخنِ برمی‌آید که «نوروز» همان «روزِ نو» است؛ روزی که سال با آن آغاز می‌شود.
ابوریحانِ بیرونی در التفهیم در بخشِ «از رسمهای پارسیان، نوروز چیست؟» در این‌باره به زبان پارسی نوشته است: «نخستین روز است از فروردینماه و زین جهت ” روزِ نو” نام کردند، زیراک پیشانیِ سالِ نو است و آنچ از پسِ اوست از این پنج روز همه جشنها است و ششمِ فروردینماه “نوروزِ بزرگ” دارند، زیراک خسروان بدان پنج روز حقهای حشم و گروهان و بزرگان بگزاردندی و حاجتها روا کردندی، آنگاه بدین روزِ ششم خلوت کردندی خاصِّگان را. و اعتقادِ پارسیان اندر نوروز نخستین آن است که اول روزی است از زمانه و بدو فلک آغازید گشتن» (رویه‌ی ۲۵۳).
سویه‌ی دینیِ نوروز نیز بیشتر به ششمِ فروردین بازمی‌گردد که آن را «نوروزِ بزرگ» و روزِ «امید» خوانده‌اند که از روزهای خجسته‌ی آریاییان است که با شادی و آب‌پاشی همراه بوده. بر پایه‌ی نوشته‌ای پارسیگ (پهلوی) به نامِ «ماهِ فروردین، روزِ خرداد»، رویدادهایی بزرگ در این روز رخ داده است که از آن میان می‌توان نام برد از: زادروزِ زردشت، همپرسگیِ زردشت با اهورامزدا، روییدنِ مشی و مشیانه، پیداییِ گیومرد (کیومرث) و هوشنگ، چیرگیِ سامِ نریمان بر اژی‌دهاک، تیراندازیِ آرشِ شیواتیر و پیداییِ دوباره‌ی شاه کیخسرو که به باورِ ایرانیان از جاودانان هست. نامِ روزِ «امید» نیز از آن روی به ششمِ فروردین داده شده که روزِ بازگشتِ کیخسرو و دیگر جاودانان و سوشیانسها (سودبخشان یا رهایی‌بخشان) است.
در نوروزنامه‌ی خیام، آفرینی بس کهن از زبانِ موبدِ موبدان برای نوروز آمده است که ما نیز سخنِ خویش را درباره‌ی نوروز با آن به پایان می‌بریم: «به جشنِ فروردین، به ماهِ فروردین، آزادی گزین. یزدان و دینِ کیان سروش آورد تو را دانایی و بینایی به کاردانی و دیر زی با خویِ هُژیر و شاد باش بر تختِ زرین و انوشه خور به جامِ جمشید و رسمِ نیاکان در همتِ بلند و نیکوکاری و ورزشِ داد و راستی نگاه دار. سرت سبز باد و جوانی چو خوید، اسپت کامگار و پیروز و تیغت روشن و کاری به دشمن و بازت گیرا و خجسته به شکار و کارت راست چون تیر، … پیشت هنری و دانا گرامی و درم خوار و سرایت آباد و زندگانی بسیار.»
«سیزده بدر»، جشنِ بدرود با نوروز
جشنِ «سیزده‌بدر»، روزِ تیر از ماهِ فروردین، واپسین آیینِ نوروز و جشنِ بهاری است که در آن ایرانیان از خانه به در می‌شوند و به شادی و خرمی و خوش‌گذرانی می‌پردازند.
در گاهشماریِ کهنِ ایرانی، سیزدهمین روزِ هر ماه از آنِ «تیر» یا «تیشتر»، ایزدِ باران، است. ایرانیان در این روز به ستایشِ ایزدِ تیر یا تیشتر می‌پرداختند و از این رهگذر، وی را در نبرد با دیوِ خشکسالی یاری می‌کردند. امروزه نیز ایرانیان در این جشنِ کهن به بُستانها، دامنه‌ی دشتها، کنارِ رودها و جویبارها می‌روند، به شادی و پایکوبی می‌پردازند و برای سالِ پیشِ رو آرزوی باران می‌کنند.
در استوره‌های ایرانی آمده است که ستاره‌ی تیشتر فرشته‌ی باران بود. هرمزد چون جهان را آفرید، تیشتر را به آبیاریِ جهان گُماشت تا کشورهای آریایی را سبز و آباد کند. اهریمنِ بَدنهاد هنگامی که خوبیِ جهانِ هرمزد را دید به آن رَشک برد، خشمگین شد و به ستیزه برخاست. اهریمنْ «اَپوش» (دیوِ خشکسالی) را بر آن گُماشت تا بادِ گرم بوزاند و زمین و چشمه‌ها را خشک کند و گیاهان را بپژمرد. در نبردِ میانِ تیشتر و اَپوش، نخست اَپوش بر تیشتر چیره شد؛ تیشتر به درگاهِ هرمزد گلایه کرد: «وای بر من، وای بر آبها و گیاهانِ زمین، وای بر مردمان، چرا مردمان از من یاد نمی‌کنند و مرا نمی‌ستایند تا از ستایشِ آنها نیرو بگیرم و با دیوِ خشکی نبرد کنم. ای هرمزد، ای آفریننده‌ی جهان، مرا یاری کن و نیرو بخش تا جهان را سیراب کنم.» هرمزد تیشتر را نیرو بخشید و تیشتر به ریختِ اسبی سپید با گوشها و لگامِ زَرنشان به جنگِ دیوِ اَپوش، که به ریختِ اسبی سیاه و بی‌یال و گوش و دُم پدیدار شده بود، رفت. نزدیکِ نیمروز، تیشتر بر دیوِ خشکی چیره شد و او را شکست داد و هزار گام از دریای فَراخکَرت دور راند. پس از آن، تیشتر بانگِ شادی و کامیابی برآورد: «خوشا بر من ای هرمزد، خوشا بر شما ای گیاهان و آبهای رویِ زمین، خوشا بر شما ای سرزمینهای آریایی. اکنون جویها پُرآب خواهند شد و به سویِ کشتزارها و چمنزارها روان خواهند گشت.»
چنین، روزِ سیزدهمِ فروردین روزی بوده است که همه‌ی ایرانیان برای سالی پرباران برای همه‌ی سرزمینهای آریایی به نیایش و جشن می‌پرداختند. خوردنِ ناهار در بیرون از خانه و در دامنه‌ی دشتها و کنارِ رودها، و نیز افکندنِ سبزه‌ی نوروزی در آبِ روان آزندی(تمثیلی) است از دادنِ پیشکشی به ایزدِ آب، «آناهیتا»، و ایزدِ باران و جویبارها، تیر یا تیشتر.
درباره‌ی آیینهای سیزده‌بدر بهرامِ فره‌وشی در نبیگِ(کتابِ) جهانِ فروری نوشته است: «همه‌ی مردمِ روستاها، از خرد و کلان، و بیشترِ مردمِ شهرها، از بامداد تا شامگاه، به صحرا و کشتزارها روی می‌آورند و در کنارِ چشمه‌ها و رودها و جویبارها به شادی و بازی و رامش می‌پردازند. از رسومِ دیگرِ سیزده، گره زدنِ سبزه برای باز شدنِ بختِ دوشیزگان است … گره زدنِ دو شاخه سبزه در روزهای پایانِ زایشِ گیهانی، تمثیلی است از پیوندِ یک مرد و زن که می‌بایستی به هم بپیوندند تا تسلسلِ تولد برقرار گردد و آرزوی گره‌زننده که طالبِ همسر است برآورده شود. بازیهای گوناگون و آخرین سرودخوانی و دست‌افشانیِ پیکِ نوروزی در روزِ سیزده، یادگاری از آخرین مراسمِ کارناوالیِ دورانِ کهن است و به‌ویژه اسب‌رقصان … نشانه‌ای از شادیِ ایزدِ تیر در پیروزی بر دیوِ خشکسالی است. و رسمِ بازیهای برد و باختی که در روزِ سیزده معمول است و در آنها یک نفر یا گروهی برنده می‌شوند، به‌ویژه مسابقه‌ی اسب‌دوانی که در برخی از روستاها معمول است، یادآورِ کشمکشِ بینِ ایزدِ باران و دیوِ خشکسالی است و پیروزیِ یک اسب در مسابقه همانندِ پیروزیِ اسبِ ایزدِ باران است و شادیها و رقصها باقی‌مانده‌ای از مراسمِ تطهیرِ درونی در سالِ نو است.»
گفتنی است، برخی جشنِ سیزده‌بدر و آیینِ بیرون شدن از خانه در روزِ سیزدهمِ فروردین را به بدشگونیِ سیزده پیوند می‌دهند، ولی چنان‌که گفته شد، به باورِ ایرانیانِ باستان، هر روز از آنِ ایزدی بوده است و بر این پایه، وارونِ برخی فرهنگها، هیچ روزی در فرهنگِ ایرانی بدشگون نیست. این بدشگونیِ سیزده به‌ویژه میانِ ترسایان(مسیحیان) رایج است؛ چراکه در باورِ آنان، به هنگامِ واپسین شامِ پیامبرشان، بر سرِ خوانِ خوراک سیزده تن بودند و یکی از آنان جایِ پیامبرشان را به دشمنان آگاهی داد و عیسی دستگیر و به چلیپا کشیده شد. از این رو، ترسایان بر سرِ خوانِ سیزده‌نفره نمی‌نشینند.
در پایان باید به یاد داشته باشیم که در جشنِ باستانیِ سیزده‌بدر، جز جایِ پای خود چیزی در چهرِ(طبیعتِ) ایران‌زمین بر جای نگذاریم و جز فرتور(عکس) چیزی دیگر نیندازیم.
نوزدهمِ فروردین، جشنِ فروردینگان: «فروردینگان»، جشنِ گرامیداشتِ روانِ درگذشتگان
«فروردینگان» جشنِ گرامیداشتِ «فْرَوَهْرِ» (روانِ مینویِ) پاکان و درگذشتگان است که در فروردین‌روز از فروردینماه، نوزدهمِ فروردین، برگزار می‌شود.
در فرهنگِ برهانِ قاطع درباره‌ی این جشن آمده است: «[فروردین] نامِ روزِ نوزدهم باشد از هر ماهِ شمسی و در این روز از ماهِ فروردین فارسیان جشن سازند و عید کنند بنا بر قاعده‌ی کلیه که پیشِ ایشان جاری است که هر روز از هر ماهی که نامِ همان ماه داشته باشد عید باید کرد. نیک است در این روز به اعتقادِ ایشان جامه‌ی نو پوشیدن.»
مسعود سعد سلمان، از ادیبانِ روزگارِ غزنویان، به فرخندگیِ فروردینگان چنین سروده است:
«فروردین است و روزِ فروردین | شادی و طرب همی کند تلقین»
این سروده نشانگرِ آن است که این جشن دست‌کم تا سده‌ی ششم برگزار می‌شده است.
در نبیگ سد در نثر و سد در بندهش، بندهای ۳۷ و ۹۵، درباره‌ی آیینهای فروردینگان آمده است: «اینکه چون فروردیان (فروردینگان) درآید، باید که هرکس درخورِ تواناییِ خویش درون (نانی کوچک و گرد) و یزشن (ستایش) و مِیَزد (نذرِ خوراکی) و آفرینگان (سرود و نماز) کند. در این ده روز بر همه واجب است و چه شایسته‌تر که در خانه‌ی خویش بر پا کنند، چون روانها به خانه‌ی خود وارد شوند و چشم به راه باشند تا آیینهای بایسته از سویِ بازماندگان انجام شود. آن ده روز همه‌ی روانها در این گیتی باشند. به هر خانه که مِیَزد (پیشکشها و نذرها) بیشتر کنند، آن کدخدا و کدبانوی خانه و دیگران را بیشتر آفرین و دعا کنند و هرآینه، آن سال کارِ آن خاندان بهتر باشد و سود و بهرشان زیادتر افتد و هر کرفه(ثواب) که ازبهرِ روانِ مردگان (درگذشتگان) کنند، همچنان باشد که به روانِ خویشتن کرده باشند. چون از این گیتی بگذرند، آن روانها پذیره‌ی او بازآیند و خرمی کنند و او را دلداری دهند و نیز پیشِ دادار گواهی دهند که این اَشو (پاک) ما را از یاد نبرد و تا در آن جهان بود، ما از او خشنود بودیم. اکنون ما هم‌داستانیم که او را از آن کرفه‌های ما هم‌بهره کنی و روانِ او را به جایگاهِ اَشَوان (پاکان) رسانی. این سخن بگویند و آن روان را امید دهند تا حساب او را بکنند … پس کوشش باید کردن تا فروردیان را نیکو دارند و روانِ پدران و مادران و خویشان از ایشان به آزادی (سپاس) باشند.»
چنین، فروردینگان جشنِ روزِ یادبودِ «روانها» است؛ چراکه واژه‌ی فروردین و فروهر از یک ریشه برآمده‌اند و به چمِ نیرویی‌اند که از جهانِ مینوی برای راهنمایی و پاسبانیِ روانها در هر جانداری نهاده شده‌اند و بر این پایه، فروهرِ هر جاندار در زمانِ زندگی‌اش بخشی جدایی‌ناپذیر از روانِ او به شمار می‌آید.
مادران و پدرانِ ما در ایرانِ باستان در این روز در آیینی از درگذشتگانِ از دست رفته یاد می‌کردند.
به‌سانِ روزگارِ باستان، کنون نیز زردشتیانِ ایران و پارسیانِ هند و پاکستان فروردینگان را بر پا می‌دارند. آنان برای شادیِ روانِ درگذشتگان نماز می‌گزارند و دهش می‌کنند. گفتنی است که مزدیسنانِ ایران این جشن را بیشتر به نامِ «فرودگ» می‌شناسند.
مزدیسنانِ تهران در این روز به آرامگاهِ زردشتیان که در «کاخِ فیروزه» است می‌روند و از موبدان می‌خواهند که به نامِ درگذشتگانشان «آفرینگان» بخوانند. به هنگامِ خوانشِ آفرینگان، بر آتش اسفند و کُندر و دیگر خوشبوکننده‌ها دود می‌کنند و شمع روشن می‌نمایند و در کنارِ گل و سبزه‌ای که از پیش آماده کرده‌اند، میوه‌های تازه را پاره می‌کنند و به همراهِ «لُرک» که هفت گونه میوه‌ی خشک همچون بادام، گردو، سنجد، خرما، فندق، قیسی و … است، و «سورگ» که نانِ کوچکِ گردِ پخته‌شده در روغنِ کُنجد است، پس از پایان یافتنِ خوانشِ آفرینگان، میانِ باشندگان پخش می‌کنند که به شادی و خرمی بخورند. همچنین، هرکس بر آرامگاهِ نزدیکانِ خود می‌رود و گل و سبزه می‌گذارد و شمع برمی‌افروزد. اورنگ در نبیگ جشنهای ایرانِ باستان «سورگ» را با نانِ روغنی‌ای که مسلمانان در روزِ آدینه‌ی پایانِ سال درست می‌کنند و بر سرِ خاکِ درگذشتگان می‌دهند همسان می‌داند.
دومِ اردیبهشت‌ماه، جشنِ اردیبهشتگان: «اردیبهشتگان»، جشنِ ستایشِ راستی
پس از «فروردینگان»، دومین جشنِ ماهانه‌ی ایرانیان «اردیبهشتگان» است که در روزِ اردیبهشت از ماهِ اردیبهشت (سومِ اردیبهشت‌ماهِ گاهشماریِ یزدگردی و دومِ اردیبهشت‌ماه به گاهشماریِ کنونی) جشن گرفته می‌شود؛ چراکه ایرانیان بر این باور بودند که شادیْ اهورایی و اندوهْ اهریمنی است، زین‌رو، جشن و شادی نزدِ ایشان کاری دینی بوده و چنان بلندپایه بوده است که شاهنشاهانِ هخامنشی در سرِ بیشترِ سنگ‌نبشته‌هایشان آفرینشِ شادی را همتای آفرینشِ مردم و زمین و آسمان دانسته‌اند.
اردیبهشتگان جشنی در پاسداشت و ستایشِ «اَردیبهشت» یا «اُردیبهشت» است. اردیبهشت در زبانِ اوستایی «اَشه‌وَهِشتَه» و در پارسیگ (پهلوی) «اَرْدوَهِشت» یا «اُرْدوَهِشت»، به چمِ «بهترین راستی» و نامِ یکی از اَمشاسْپَندان (جاودانانِ پاک) است. اردیبهشت همچنین نگهبانِ آتش است؛ چون آتش برترین نمودارِ راستی و پاکی و درستی به شمار می‌رود.
در فرهنگِ برهانِ قاطع درباره‌ی جشنِ اردیبهشتگان آمده است: «بنا بر قاعده‌ی کلیه که نزدِ پارسیان مقرر است که چون نامِ روز با نامِ ماه موافق آید آن روز را عید گیرند. در روزِ سوم از ماهِ اردیبهشت عید کنند و جشن نمایند و آن را جشنِ اردیبهشتگان خوانند.»
ابوریحان بیرونی در نبیگ آثارِ باقیه از مردمانِ گذشته، در بخشِ «گفتار درباره‌ی ماههای ایرانی» (بندِ ۲۷)، درباره‌ی اردیبهشتگان می‌نویسد: «اردیبهشت‌ماه: که روزِ سومِ آن” روزِ اردیبهشت” جشن است، نیز ازبهرِ سازواریِ دو نام “اردیبهشتگان” نامیده شود و معنای آن “راستی و نیکی” یا چنان‌که هم گویند “منتهای خیر” باشد. اردیبهشت، خود فرشته‌ی “آتش و روشنی” است که این دو هم‌پیوند با آن هستند؛ و خدا او را بدان گماشته، هم به زدایشِ بیماریها و ناخوشیها با داروها و خوراکها و به نمودار ساختنِ راستی از دروغ، بهوده از نابهوده با سوگندان، که یاد کرده‌اند اینها در “ابستا” (اوستا) پیداست» (گردانشِ پرویزِ سپیتمان، برگهای ۲۸۷ و ۲۸۸).
کوشیارِ گیلی در زیجِ جامع از اردیبهشتگان با نامِ «گلستان‌جشن» یاد کرده است.
گلِ نمادینِ اردیبهشتگان نیز «مرزنگوش» است.
چهارمِ خردادماه، جشنِ خردادگان: «خردادگان» جشنِ ستایشِ رسایی یا کمال و پاسداشتِ آب و آبادانی
در گاهشماریِ کهنِ ایرانی، روزِ ششمِ هر ماه «خرداد» نام دارد و از آنجا که هرگاه نامِ روز با نامِ ماه برابر شود آن روز را جشن می‌گیرند و شادمانی می‌کنند، از همین رو، ششمِ خرداد به گاهشماریِ کهن، چهارمِ خرداد به گاهشماریِ کنونی، «جشنِ خردادگان» است که ایرانیان در این روز جشنی باشکوه بر پا می‌کردند.
این جشن از آنِ فرشته‌ی «خرداد» است. خرداد در زبان اوستایی «هَوروَتات» و در زبان پارسیگ (پهلوی) «هُرداد» یا «خُرداد» به چمِ رسایی و کمال است. خرداد نماد رسایی(کمال) آفریدگار است و به همراهِ «سپندارمذ» و «امرداد» گروه سه‌گانه‌ی امشاسپندان‌بانو را می‌سازند. نامِ خرداد همواره با نامِ امرداد می‌آید و نگاهبانی آبِ چشمه‌ها و نهرها و رودها و دریاها و از میان برداشتنِ پلیدیِ از آبها در جهانِ مادی خویشکاریِ(وظیفه‌ی) بزرگِ اوست. زین‌رو، نیاکان ما در این جشنِ خردادگان به سر چشمه‌ها یا کنارِ رودها و دریاکنارها می‌رفتند و پس از ستایشِ خداوند جشن بر پا می‌داشتند.
نمونه‌ای از آیینهای رایج در این روز در سروده‌ی «داراب پالن» در فرضیات‌نامه آمده است که در آن از آیینهای ویژه‌ی خردادروز از «تن‌شویی» و «کندنِ چاه» و «نو کردنِ کاریز» نام برده است و در همین مورد در نوشتهی پارسیگِ اندرز انوشه‌روان آذرباد مهراسپندان یادآوری شده که «در خردادروز جوی کَن». بر این پایه، در این روز نگاهی ویژه می‌شده است به نگهداری و نوسازی جاهایی که آب از آنها سرچشمه می‌گیرد و در آن جاها روان می‌شود، جاهایی همچون چشمه‌ها، چاهها، جویها، کاریزها و رودها که با آبِ زندگی‌بخشِ خود زندگی را شدنی می‌کنند.
گفتنی است که چهارمین یشت از یشتهای بیست‌ویک‌گانه‌ی اوستا ویژه‌ی ستایش و نیایش خرداد است، خردادی که همان‌گونه که گفته شد، سومین ماهِ سال و ششمین روزِ ماه به نامِ اوست. تِشتَر و فروردین و باد از همکاران و یاوران خرداد هستند و دیوِ «تَریز»، از کارگزاران و دستیارانِ اهریمن، دشمن اوست.
در نبیگ پارسیگِ بُندهش (آغازِ آفرینش) درباره‌ی خرداد آمده است: «ششم از مینویان ” خرداد” است. او از آفرینشِ گیتی، آب را به خویش پذیرفت. به یاری و همکاری وی، تیر و باد و فروردین داده شدند که تیر، تیشتر است که در دوران اهریمنی، آن آب را به یاری فروردین که فَرَوَهْرِ پرهیزگاران است، ستاند، به مینویی به باد بسپارد. باد آن آب را به نیکویی به کشورها راهبر شود، بگذراند، به افزار ابر با همکاران بباراند.»
گلِ سوسن را نیز نماد ویژه‌ی خرداد و این جشن دانسته‌اند. در بندهش از گلِ سوسن به نامِ گلِ ویژه‌ی امشاسپندبانو «خُرداد» نام برده شده است: «… این را نیز گوید که هر گلی از آنِ امشاسپندی است؛ و باشد که گوید: … سوسن خرداد را ..» که بر این بنیاد بهترین نماد برای جشنِ خردادگان گلِ سوسن است. نامدارترین نمونه‌های گلِ سوسن نزد ایرانیان سوسن سپید یا سوسن آزاد است که به نامِ سوسن ده‌زبان یا سوسن گل‌دراز نیز شناخته می‌شود، همچنین یکی دیگر از گونه‌های نادر گلِ سوسن که بومی اپاختر(شمال) ایران است، سوسن چلچراغ نام گرفته است. شوربختانه، این روزها نامِ «لیلیوم» جای نامِ پارسیِ این گلِ ایرانی (سوسن) را اندک‌اندک گرفته است. در نوشتهی پارسیگِ خسرو قبادان و ریدکی بوی گلِ سوسن سپید چون «بوی دوستی» خوانده شده است.
دهمِ تیرماه، جشنِ تیرگان: «تیرگان» روزِ پاسداری از مرزهای ایران و روزِ گرامیداشتِ دبیران
در گاهشماریِ کهنِ ایرانی، روزِ سیزدهمِ هر ماه «تیر» نام دارد و از آنجا که هرگاه نامِ روز با نامِ ماه برابر شود آن روز را جشن می‌گیرند و شادمانی می‌کنند، از همین رو، سیزدهمِ تیر به گاهشماریِ کهن، دهمِ تیر به گاهشماریِ کنونی، «جشنِ تیرگان» است که ایرانیان در این روز جشنی باشکوه بر پا می‌کردند.
این جشن از آنِ فرشته‌ی «تیر» یا «تیشتر» است که به باریدن باران یاری می‌رساند. افزون بر این، حماسه‌ی آرشِ کمان‌گیر در این روز رخ داده است، روزی که می‌توان آن را روزِ پاسداری از مرزهای ایران‌زمین در برابر دشمنان دانست و نیز این روز روزِ گرامیداشتِ دبیران و نیز بزرگداشتِ دهقانان در ایرانِ باستان بوده است.
ابوریحان بیرونی در نبیگ آثار باقیه از مردمان گذشته، در بخشِ «گفتار درباره‌ی ماههای ایرانی» (بندهای ۲۹ تا ۳۲)، درباره‌ی جشنِ تیرگان چنین گفته است: «روزِ سیزدهمِ آن، همانا روزِ “تیر” جشن است، که باز از برایِ سازواریِ دو نام «تیرگان» نامیده شود و آن را دو سبب باشد: یکی آنکه آورده‌اند افراسیاب چون بر “ایرانشهر” چیرگی یافت و منوچهر را در “تبرستان” دربندان کرد، از وی درخواستِ کاری نمود که بدان چیزی به وی ارزانی دارد، بر این پایه که به اندازه‌ی یک تیرِ پرتاب در همچندش از ایرانشهر بدو بازگردد. پس فرشته‌ای از فرشتگان نزدش بیامد به نامِ “اسفندارمذ” و فرمان داد که کمانی برگیرد و تیری بدان اندازه که نمودگار تیراندازش باشد. چنان‌که در کتابِ “اوستا” بیان گردیده: “آرش” فراخوانده شد که مردی بزرگوار و دین‌دار و فرزانه بود. منوچهر فرمان داد آن کمان برگیرد و تیر را بیفکند. پس او برخاست و برهنه شد و گفت: ای پادشاه! ای مردم! تن مرا ببینید، من از هر زخم و ریش و بیماری برکنارم، اما یقین دارم که چون با این کمان تیر بیفکنم، تنم پاره‌پاره شود، جانم از تن برود. همانا این جان را فدای شما خواهم کرد. آنگاه به تک پیش رفت، کمان را – با همه‌ی نیرویی که خدا بدو داده بود – کشید و بدان تیر انداخت و خود پاره‌پاره شد. خدا باد را فرمان داد تا آن پیکان از کوهستان “رویان” فراگذرد، که هم بدان تا دورترین جایی از خراسان، میانِ “فَرغانه” و “تخارستان”، بر تنه‌ی درخت گردوی بزرگی فرود آمد – درختی چندان بزرگ که مانندش در جهان نبوده است. گویند از جایگاه تیراندازی تا جای فرودشِ پیکان هزار فرسنگ است. پس بر آن تیرافکنی صلح و سازش نمودند، که در همین روز (تیرگان) بوده و مردم آن را جشن گرفته‌اند.
… گفته‌اند که روزِ تیرافکنی همین روز، یعنی «روزِ تیر» و آن “تیرگانِ کوچک”، است و روزِ چهاردهم، یعنی “گوش‌روز”، همانا “تیرگانِ بزرگ” است که در آن خبرِ برخوردِ تیرِ آرش بدان‌جا رسید.
اما سبب دوم همان “دَهیوپَدیه” است که چمِ آن کشورداری، گیتی‌بانی و پاسداری و فرمانروایی در آن است، و دهقانگری که معانی آن زمین‌داری، آبادانی گیتی و کشاورزی و بخش کردنِ آن است، این دو همزاد یکدیگرند تا گیتی را آباد کنند و پایمندی‌اش را همارگی بخشند و تباهی‌اش را بهسازی نمایند و «دبیری» (= کتابت) پی‌آیند و همبَر آن دو است. … نامِ این روز “تیر” همنام با ستاره‌ی “تیر” (= عطارد) اخترِ “دبیران” (= کاتبان) است. … پس این روز برای شکوه‌نمایی و بزرگداشتِ دبیران جشنی شد که در آن به مردمِ گیتی سپارش شده تا به جامه‌ی دبیران (= نویسندگان) و دهگانان (= زمین‌داران) درآیند. پس شاهان و دهقانان و موبدان و جز ایشان، همچنان تا روزگارِ گشتاسپ، ازبهرِ بزرگداشتِ پیشه‌ی دبیری و مِهین‌داشتِ دهگانگری در تیرگان جامه‌ی دبیران به بر می‌کردند» (گردانش پرویز سپیتمان، رویه‌های ۲۸۸ تا ۲۹۰).
رخداد تاریخی دیگری که در این روز رخ داده، در زمان ساسانیان و پادشاهیِ پیروز بوده که هفت سال در ایران باران نبارید و خشکسالی بیداد می‌کرد. در چنین روزی، مردم روی به بیابان آوردند و با نیایش خود از پروردگار آرزوی باریدن باران کردند و پس از آن بارش باران آغاز شد و به شادی در چنین روزی ایرانیان به یکدیگر آب می‌پاشند.
آیینِ برگزاری این جشن چنین است که چند روز پیش از جشنِ تیرگان همه‌ی خانه را پاکیزه می‌کنند و بامداد روزِ جشن همه آب‌تنی کرده، جامه‌ی نو می‌پوشند. آنچه ویژه‌ی این جشن است تار نازکی از ابریشمِ هفت‌رنگ و سیمی نازک است که به هم می‌بافند که به نامِ «تیر و باد» است که شاید نشانه‌ی رنگهای رنگین‌کمان در آسمان و نمادی از کمانِ آرش باشد.
سومِ اَمردادماه، جشنِ اَمردادگان: «اَمردادگان»، جشنِ پاسداشتِ گیاهان
«اَمردادِ بی‌مرگ سرورِ گیاهانِ بی‌شمار است، زیرا او خویشاوندِ گیاه در گیتی است. گیاهان را رویاند و رَمه‌ی گوسپندان را افزاید، زیرا همه‌ی دامها از او خورند و زیست کنند. در هنگامِ نوسازیِ جهان نیز خوراکِ بی‌مرگی را از اَمرداد آرایند. اگر کسی گیاه را رامش بخشد یا بیازارد، آنگاه اَمرداد از وی آسوده یا آزرده شود» (بُندِهش).
جشنِ اَمردادگان، در روزِ اَمرداد از ماهِ اَمرداد، هفتمِ اَمردادماه به گاهشماریِ یزدگردی و سومِ اَمردادماه به گاهشماریِ کنونی جشن گرفته می‌شود.
اَمرداد، چنان‌که از نامِ آن برمی‌آید، نمادِ جاودانگی و بی‌مرگی است و در باورشناسیِ ایرانیان، نگاهبانِ گیاهان و رستنیها بوده است. فرشته‌ای که گیاهان را می‌رویانده و رَمه یا گله را می‌افزوده است.
ابوریحان بیرونی در نبیگ آثارِ باقیه از مردمانِ گذشته، در بخشِ «گفتار درباره‌ی ماههای ایرانی» (بندِ ۳۳)، درباره‌ی اَمردادگان می‌نویسد: «روزِ هفتمِ از اَمرداد، “روزِ اَمرداد”، جشن است که هم از سازواریِ دو نام “اَمردادگان” نامیده شود. اَمرداد به معنای “همارگی و همیشگیِ آفریدگان بی‌مُردگی و فنا” است و اَمرداد همانا فرشته‌ی گماشته به نگهداشتِ گیتی و پایداشتِ خوراکها و داروها ـ که بُنِ آنها گیاهان است ـ زداینده‌ی گرسنگی و زیان و بیماریها است.» (گردانشِ پرویزِ سپیتمان، برگِ ۲۹۰).
خیام نیز در نوروزنامه درباره‌ی ماهِ اَمرداد می‌نویسد: «اَمردادماه یعنی خاک دادِ خویش بداد از بَرها و میوه‌های پخته که در وی به کمال رسد و نیز هوا در وی مانندِ غبارِ خاک باشد و این ماه میانه‌ی تابستان بُوَد و قسمتِ او از آفتاب مَر برج اسد را باشد.»
از آنجا که اَمرداد فرشته‌ی نگهبانِ روییدنیها بوده است، ایرانیان در این روز به باغها و بوستانهای خرم و دلنشینِ دور از شهر می‌رفتند و به جشن و شادی در دامنِ چهرِ(طبیعتِ) می‌پرداختند.
هر جشنِ ایرانی نمادها و نشانها و گلهای ویژه‌ی خود را دارد و در این میان، نمادِ جشنِ اَمردادگان نیز «گلِ زنبق» است.
چرا «مُرداد» و «اَمرداد» هر دو درست‌اند؟
برخی گویند که از دیدِ زبان‌شناسیِ تاریخی، ساختمانِ واژه‌ی اَمرداد «اَ + مَر + تات» است. ریشه‌ی «مَر» در واژه‌ی «اَمرداد» به چمِ «مُردن» است. این واژه با پیشوندِ نیگوی(نفی) «اَ» چمِ جاودانگی و نامیرایی را می‌رساند. از همین رو، واگوییِ این واژه به دیسه‌ی «مُرداد» چمِ آن را یکسره وارونه می‌کند. چنین، با نگرش به نادرستیِ چمِ واژه‌ی «مُرداد»، نیک است که از به کار بردنِ نامِ نادرستِ «مُرداد» بپرهیزیم و دیگران را نیز از این نادرستی بیاگاهانیم و ماهِ پنجمِ سال را «اَمرداد» بگوییم، نه «مُرداد».
لیک باید گفت که چنین نیست که در واژه‌ی امرداد «ا» بر سر ریشه‌ی «مَر» آمده باشد. در زبانهای هندوایرانی، به همتاییِ گزارواژه‌ی(صفتِ) ņ-mrto هندواروپایی، amrta بوده است، به چمِ «زنده». آهنجیده‌نامِ(اسمِ معنیِ) همتای این گزارواژه هم در اوستا amrta-tāt است. در برابر،mrta را داریم به چمِ «مرده». در ایرانیِ باستان mrþyu (همتایِ mršyu در پارسه (پارسیِ باستان)) به چمِ «مرگ» است. پس، چنین نیست که a از amrta-tāt افتاده باشد، چه هیچ‌گاه mrta-tāt به چمِ «مرگ» در اوستا یا پارسه نبوده است. به زبانی ساده‌تر، آن a در امرداد a نیگوی نیست و درست است که امرداد به چمِ بی‌مرگی است، لیک مردادی نبوده است که چمش میرایی باشد و اینکه گویند مرداد نادرست و امرداد درست است، خود نادرست است و این فرگشتِ آواییِ چهریِ زبانِ ما بوده است.
۳۰ اَمرداد، جشنِ شهریورگان: «شهریورگان»، جشنِ پاسداشتِ شهریاریِ آرمانی
در گاهشماریِ کهنِ ایرانی، روزِ چهارمِ هر ماه «شهریور» نام دارد و هرگاه نامِ روز با نامِ ماه برابر شود، آن روز را جشن می‌گیرند و شادمانی می‌کنند. از همین رو، چهارمِ شهریور به گاهشماریِ کهن، سی‌ام امرداد به گاهشماریِ کنونی، «جشنِ شهریورگان» است که ایرانیان در این روز جشنی باشکوه بر پا می‌کردند.
شهریورگانْ جشنِ آتشی در ستایش و گرامیداشتِ «شهریور» است. شهریور در زبان اوستایی «خْشَثْرَوَئریَ» و در زبان پارسیگ (پهلوی) شهریور و «شهرویر» است. بخشِ نخستِ این واژه (خْشَثْرَ) به چمِ «پادشاهی، شهریاری؛ گستره‌ی پادشاهی، نیروی شهریاری؛ کشور و سرزمین» است و واژه‌های «شهر» و «شهریار» و «اردشیر» از این واژه برآمده است. بخشِ دوم (وَئریَ) نیز به چمِ «آرزوشده» است و روی‌هم رفته، به چمِ شهریاریِ آرمانی یا پادشاهیِ شایسته یا نیروی شهریاریِ آرزوشده یا کشورِ خواسته‌شده است.
شهریور همچنین نامِ یکی از اَمْشاسْپَندان (فرشتگان) است. این امشاسپند در جهانِ مینوی نماینده‌ی نیرو و توانایی است و در جهان مادی پاسبانی فلزها با اوست.
در برهان قاطع از این روز به عنوان زادروزِ «داراب» (کورش) یاد شده است (پوشینه‌ی سوم، برگ ۱۳۱۶).
ابوریحان بیرونی نیز در نبیگ آثار باقیه از مردمان گذشته در بخشِ «گفتار درباره‌ی ماههای ایرانی» (بند ۳۴)، درباره‌ی این روز و جشنِ شهریورگان نوشته است: «شهریورماه: روزِ چهارمِ آن “روزِ شهریور” جشن است، که هم از سازواری دو نام “شهریورگان” نامند و معنای آن مهربانی است. شهریور همانا فرشته‌ی گماشته به گوهرهای هفتگانه می‌باشد، مانند زرّ و سیم و -جز اینها- دیگر فلزها که پایمندیِ هنرها و صناعتها و گیتی و مردمان هم بدانهاست. زادویه (شاهویه) یاد کرده است که آن را “آذرجشن” نامند و آن جشنِ آتشگاه در سراهای مردمان است؛ چه آغاز زمستان بوده که آتشهای بزرگ در خانه‌هاشان می‌افروختند و در پرستشِ خدا و ستایشِ او بسیار می‌کوشیدند، برای خوردن و شادمانی گردِ هم می‌آمدند و می‌پنداشتند که آن سرما و خشکیِ پدیدآینده در زمستان را می‌راند و پراکنش گرمای آنها آفتهای زیانبار و آسیب‌رسان به گیاهان را در گیتی برطرف می‌سازد و رفتارشان در این مورد همان راه و روش کسانی است که با لشکری گران به جنگ با دشمن می‌روند» (گردانش پرویز سپیتمان، برگ ۲۹۰).
گَردیزی، تاریخ‌نگار و گیتی‌شناس ایرانی، نیز همچون بیرونی نوشته است: «این روزِ شهریورگان را آذرجشن گویند، زیرا که او اندر آخرِ روزهای تابستان است و او اول تغییر هوا بود و میل کردنِ آن به سردی و گرایش مردمان به آتش افروختن پیشِ خویش.»
از گفته‌ی بیرونی و گردیزی روشن می‌گردد که شهریورگان در گذشته نشانه‌ای از رفتنِ تابستان و آغازِ زمستان بوده است.
برای جشنِ شهریورگان، از دو راه دیگر نیز می‌توان شکوه و برتری و فرّ دانست. نخست اینکه در این ماه فراورده‌های کشاورزی گردآوری می‌شوند و چون برای به دست آوردنِ بهره‌ی هر کاری جشن و شادی بایسته است، پس شهریورگان برای بهره‌مندی از کشت‌وورز و به دست آوردنِ فراورده‌ها، به‌ویژه برای کشاورزان، بهترین جشن و شادی است، زیرا جشنِ سر خرمن است.
دوم اینکه در این ماه پاییزه‌کاری آغاز می‌شود و چون هر کار پسندیده‌ای را باید با فرخی و شادی آغاز کرد، از این رو، شهریورگان را می‌توان هنگام تازه‌ی دیگری از زمانِ کشت‌وکار دانست و بدان ارج و فر و شکوه بخشید.
چنان‌که گفته شد، فرشته‌ی شهریور پدیده‌ی پادشاهیِ آسمانی و نیروی خدایی است و همیشه نیز خواهان فرّ و بزرگی و نیرومند است. در جهانِ مادی نگهبانِ زر و سیم و فلزهای دیگر و دستگیری از تهی‌دستان و فرشته‌ی مهر و مهربانی است. شهریارانِ دادگر به پشتیبانی این فرشته، توانمند و نیرومند هستند. ویژگیهای پاک شهریور است که ایرانیانِ باستان این روز را با شکوه جشن می‌گرفتند و به بینوایان یاری می‌رساندند و به آنان خوراک می‌دادند. چون این جشن به شهریارانِ دادگر بستگی دارد که نماینده‌ی پادشاهیِ آسمانی‌اند، پس بایستی در این جشن به پیشگاه شهریار بروند و شادباش بگویند.
همچنین، شهریورگان، به‌ویژه برای کشاورزان، از دیدگاه گردآوری فراورده و میوه‌چینی و خرمن‌چینی و نیز از دیدگاه آغازِ کشتِ پاییزه، بهترین جشن و شادمانی است و از این روست که بدان ارجی فراوان می‌گذارند و با شادی بسیار آیینهای آن را به جای می‌آورند و هستی‌بخشِ بزرگِ دانا را نیایش و ستایش می‌کنند که برای آنان چنین داده‌هایی فراهم آورده است.
دهم مهرماه، جشن مهرگان: «مهرگان» جشن گرامیداشت مهر و پیمان
«نخستین ایزدِ مینوی که پیش از خورشیدِ جاودانه‌ی تیزاسب از فرازِ کوهِ البرز برآید
نخستین ایزدی که با زیورهای زرینِ آراسته از فرازِ [کوهِ] زیبا سر برآورد
از آن جای [آن مهرِ] بسیارتوانا همه‌ی خان‌ومانهای آریایی را درنگرد
آن جای که شهریارانِ دِلیر رزم‌آورانِ بسیار بسیج کنند
آن جای که چارپایان را کوهسارانِ بلند و چراگاههای فراوان هست
آن جای که دریاهای ژرف و پهناور هست
آن جای که رودهای پهناورِ ناوتاک با انبوهِ خیزابهای خروشان
به سنگِ خارا و کوه خورده
به سویِ مرو، هرات، سُغد و خوارزم شتابد» (مهریشت، بندهای ۱۳ و ۱۴).
از میانِ جشنهای پرشمار که تا پیش از تازشِ اسلام فراگیر بود، دو جشن از دیگر جشنها بزرگ‌تر و برجسته‌تر بودند و ایرانیان بدین دو جشن ارجی ویژه می‌گذاشتند و آنها را بزرگ می‌داشتند و در برپایی‌شان زمانی بیشتر می‌نهادند و سخت می‌کوشیدند. این دو جشن «نوروز» و «مهرگان» بودند که نخستین نویدبخشِ بهار و رفتنِ زمستان و همراه با سرسبزی و خرمیِ جهان بود و دومی در نیمه‌ی دومِ سال بر پا می‌شد، زمانی که گرمای سوزنده‌ی تابستان سپری شده و هوای دلپذیرِ پاییزی جایش را گرفته است.
جشنِ مهرگان که چونان نوروز از درخشان‌ترین نمودهای فرهنگیِ آریاییان است، در روزِ مهر از ماهِ مهر (روزِ شانزدهمِ مهرماه به گاهشماریِ یزدگردی و دهمِ مهرماه به گاهشماریِ امروزی) آغاز و تا روزِ رام از ماهِ مهر (روزِ بیست و دومِ مهرماه به گاهشماریِ یزدگردی و شانزدهمِ مهرماه به گاهشماریِ کنونی)، در شش روز، برگزار می‌شود.
جشنِ مهرگان از آنِ ایزدِ مهر است که در اوستا مِثْرَ (miθra) نامیده شده و به چمِ ایزدِ مهر و نیز پیمان است و نمادی از فروغِ خورشید.
ابوریحان بیرونی در آثارِ باقیه از مردمانِ گذشته، در بخشِ «گفتار درباره‌ی ماههای ایرانی» (بندِ ۳۶)، در این‌باره می‌نویسد: «روزِ شانزدهمِ مهر، که “روزِ مهر” است، جشنی بزرگ و برشناخته به نامِ “مهرگان” سازوار با نامِ آن می‌باشد که معنایش “مهربانیِ روان” است. گفته‌اند که: مهر همانا نامِ “خورشید” است که در این روز جهان را پدیدار شد، پس بدان نام یافت؛ و دلیلِ بر آن اینکه آیینِ تاج‌گذاریِ خسروان در همین روز با تاجی بود که چهره‌ی خورشید بر آن نگاشته آمده، گردونه‌ی مهر بر آن می‌گردد. در این روز ایرانیان بازاری بر پا می‌کنند.»
سه بنِ جشنِ مهرگان
گفتنی است که مهرگان بر سه بنیادِ شهریاری، دینی و چهری(طبیعی) استوار است:
از روزنِ شهریاری، در این روز «کاوه‌ی آهنگر» که نماینده‌ی نیروهای نیکی، راستی و داد است، بر اَژی‌‌دَهاک یا ضحاک که نماینده‌ی نیروهای بدی، دروغ و ستمگری است چیره شد و با این پیروزی، فریدون تاجِ شهریاریِ ایرانشهر را بر سر نهاد و اَژی‌‌دهاک را در کوهِ دماوند به بند کشید. مبارزه‌ی نیکی و راستی و داد با بدی و دروغ و ستمگری خویشکاریِ(وظیفه‌ی) دینیِ آریاییان است و این خویشکاری چنین در جشنِ مهرگان نمودی ویژه یافته است.
ابوریحان بیرونی در همان نِبیگ(کتاب) و در همان بخش (بندِ ۳۷) در این‌باره گوید: «آورده‌اند که اگر ایشان “مهرگان” را ویژه‌ی بزرگداشتی مِهین برنهاده‌اند، هم به‌سببِ مژده‌یابیِ مردمان بوده است؛ آنگاه که برآمدنِ فریدون را پس از تازشِ کاوه بر ضحاک و برکناری‌اش و فراخوانیِ فریدون شنیدند. کاوه همان است که شاهانِ ایران درفشِ او را خجسته و شگونمند دانسته‌اند. گویند که از پوستِ خرس یا شیری بوده. آن را “درفشِ کاویان” نامیدند که سپس با زر و گوهرها آراسته شد. نیز گفته‌اند که فرشتگان برای یاریِ فریدون در آن روز فرود آمدند و رسم بر این شد که در سرایِ شاهان و در شبستانِ کاخ، مردی دلاور هر بامداد پگاه به آوای بلند بانگ برمی‌داشت: ای فرشتگان! به گیتی فرود آیید، دیوان و بدکاران را فروکوبید و آنها را از این جهان برانید.»
از نگاهِ دینی، یکی از ایزدان ایزدکده‌ی مزدیسنان ایزدِ مهر است. مهر یا میترا در فرهنگِ ایرانی به چِمِ مهر و دوستی و نیز روشناییِ خورشید است. گذشته از این، مهر نگهبانِ پیمان و پادافراه‌دهنده‌ی پیمان‌شکنان است.
از روزنِ چهری، مهرگان چند روز پس از برابر شدنِ درازایِ روز و شب با آغازِ پاییز بر پا می‌شود و جشنِ برداشتِ فراورده‌های کشاورزی است.
آیینهای مهرگانی
مهرگان، چونان نوروز، آیینهای ویژه‌ی خویش را دارد. یکی از این آیینها این بوده است که آریاییان در این روز رختهایی نو بر تن می‌کرده‌اند و به یکدیگر و به شهریار پیشکشهایی می‌داده‌اند. و در این روز، همچون نوروز، خوانچه‌ای می‌انداختند و بر آن هفت دانه مورد، خوشه‌ای انگورِ سپید، سیب، بِه، نیلوفر، شکر و لیمو می‌نهادند. همچنین، اگر در این روز نوزادی زاده می‌شد، نامی که بر وی می‌نهادند واژه‌ی مهر نیز درش بود. چونان: مهربان، مهرداد، مهران، مهردخت، مهرناز، مهربانو و … .
شهریارِ ایران نیز، به نشانه‌ی آمدنِ سرما، رختی از خز می‌پوشید و جامه‌های تابستانی خویش را می‌بخشید. وی همچنین در این روز بارِ همگانی می‌داد. کتزیاسِ یونانی، پزشکِ دربارِ اردشیرِ دوم، می‌نویسد که شاهنشاهانِ هخامنشی هیچ نبایستی مست گردند، مگر در روزِ جشنِ مهرگان که جامه‌هایی گران‌بها به رنگِ ارغوانی می‌پوشند و به باده‌گساری می‌پردازند. استرابو، از تاریخ‌نگاران و گیتی‌شناسان یونانی، نیز گفته است که در جشنِ مهرگان ساتراپِ ارمنستان ۲۰ هزار کره اسب پیشکشی به دربارِ شاهنشاهِ هخامنشی می‌فرستاد.
گفتنی است، آیینهای جشنِ مهرگان، همچون جشنِ نوروز، پس از تازشِ اسلام از میان نرفت و در روزگارِ خلفای عباسی نیز با شکوهی هرچه بیشتر برگزار می‌شد.
در روزگارِ غزنویان نیز سلاطینِ غزنوی مهرگان را با شکوهی بسیار جشن می‌گرفتند و در این جشن پیشکشهایی فراوان به دربار فرستاده می‌شد. سلطان در برابرِ خوانِ مهرگان می‌نشست و گرداگردش را بزرگان فرامی‌گرفتند و چامه‌سرایان(شاعران) شادباشِ جشنِ مهرگان را که سروده بودند، یک‌یک می‌خواندند و خنیاگران نواهای خوش ساز می‌کردند. در تاریخِ بیهقی چندین جای گزارشِ جشنهای مهرگان آمده است.
پس از ترک‌تازیِ مغولان، گرچه از شکوهِ این جشن میانِ جُددینان کاسته شد، ولی مزدیسنان آن را فراموش نکردند و آن را با شکوهی ویژه هماره برگزار کرده‌اند و اینک نیز می‌کنند..
چهارمِ آبان‌ماه، جشنِ آبانگان: «آبانگان»، جشنِ پاسداشتِ آب و پاکیِ رودها
«آبهای چشمه‌ساران را می‌ستاییم
آبهای گذرگاهها را می‌ستاییم
… کوههای آبریزان را می‌ستاییم
دریاچه‌های آب‌زای را می‌ستاییم
… همه‌ی چیزهای نیک را می‌ستاییم» (یسنا، هاتِ ۴۲).
جشنِ آبانگان، در روزِ آبان از ماهِ آبان، دهمِ آبان‌ماه به گاهشماریِ یزدگردی و چهارمِ آبان‌ماه به گاهشماریِ کنونی جشن گرفته می‌شود.
روزِ آبانگان به نامِ آب است. آبان نامِ مینویِ همه‌ی آبها و فروزه‌ی ایزدبانو «اردویسور اناهیتا» است.
ایرانیان آب را، در کنارِ خاک و باد و آتش، یکی از چهار آخشیجِ هستی‌بخش می‌دانستند و نه تنها آنها را آلوده نمی‌کردند که آنها را می‌ستودند و پاس می‌داشتند. در ویشتاسپ‌یشت، بندِ ۸، آمده است: «آب به کسی که او را بستاید فَرِّ ایزدی بخشد.»
در جشنِ آبانگان، ایرانیان در کنارِ رودخانه‌ها یا دریاها آب را نیایش می‌کردند. آنان همیشه آب را پاک می‌شمردند و هیچ‌گاه آن را آلوده نمی‌کردند و آبی که ویژگیهای سه‌گانه‌اش (رنگ، بوی و مزه) دگر می‌شد، نه برای شست‌وشو به کار می‌بردند و نه آن را می‌آشامیدند. هرودت، تاریخ‌نگارِ یونانی، می‌گوید: «ایرانیان در میانِ آب نمی‌شاشند، آبِ بینی و دهان بر آن نمی‌اندازند و در آبِ روان دست و روی نمی‌شویند.» استرابون، گیتی‌شناسِ یونانی، نیز سخنی همانند این نویسد و گوید: «ایرانیان در آبِ روان خود را نمی‌شویند و در آن لاشه و مردار نمی‌اندازند و آنچه که ناپاک است در آن نمی‌ریزند.»
ابوریحان بیرونی در نبیگ آثارِ باقیه از مردمانِ گذشته، در بخشِ «گفتار درباره‌ی ماههای ایرانی» (بندِ ۴۳)، درباره‌ی آبانگان می‌نویسد: «روزِ دهم از آبان‌ماه، “روزِ آبان”، جشن است که هم از سازواریِ دو نام “آبانگان” می‌نامند. در این روز “زو” پورِ تهماسپ شاه شد و فرمان به کندنِ آبراهه‌ها و آباد کردنِ آنها داد. هم در این روز به کشورهای هفتگانه آگاهی رسید که فریدون ضحاک را به بند کشیده و به پادشاهی رسیده است.»
همچنین، بر پایه‌ی نوشته‌های کهنِ برجای‌مانده، در پی جنگهایی دراز میانِ ایران و توران، افراسیابِ تورانی دستور داد تا نهرها و کاریزها را ویران کنند. پس از پایانِ جنگ، همان‌گونه که بیرونی نیز گفته است، زو پسرِ تهماسپ دستور دارد تا نهرها و کاریزها را لای‌روبی کنند. پس از این لای‌روبی، آب بارِ دیگر در نهرها و کاریزها روان شد. ایرانیان آمدنِ آب را به جشن نشستند.
در جایی دیگر نیز گفته شده است که پس از هشت سال خشکسالی، در آبان‌ماه باران باریدن گرفت و آنگاه خرمی و سرسبزی بازآمد، بیماری و تنگ‌دستی به پایان رسید و از آن زمان جشنِ آبانگان با شادی‌ای بیشتر بر پا شد.
این جشن هم‌اکنون تنها در میانِ ایرانیانِ زردشتی که نگهبانانِ آیینهای باستانیِ ایران به شمار می‌روند برگزار می‌شود. آنان آبانگان را به‌سانِ دیگر جشنهای ماهیانه گرامی می‌دارند و در پاک نگه داشتنِ آب و پاسداری از زیست‌بوم می‌کوشند. در برخی از روستاهایشان نیز که هنوز آبِ روان در جویِ کاریزها روان است، روستاییان به کنارِ آن آبِ روان می‌روند، «آبان‌یشت» یا «آبزور» را که در ستایشِ آب است می‌خوانند و اگر در شهرهای بزرگ هستند، در جایی گردهم می‌آیند و درباره‌ی چراییِ برگزاریِ جشنها، به‌ویژه جشنِ آبانگان و جایگاهِ آب در زندگیِ مردمان، سخن می‌گویند و این روز را با برنامه‌هایی شاد جشن می‌گیرند و به پایان می‌رسانند.
سومِ آذرماه، جشنِ آذرگان: «آذرگان»، جشنِ گرامیداشتِ آتش
جشنِ آذرگان در روزِ آذر از ماهِ آذر، نهمِ آذرماه به گاهشماریِ یزدگردی و سومِ آذرماه به گاهشماریِ کنونی، جشن گرفته می‌شود.
در باورِ مزدیسنان، آذر (به چمِ آتش) نمادِ اشه‌ی هرمزدی است و تنها ماده‌ای است که آلودگی به خود نگیرد و هماره روی به بالا دارد و خود سوزد و دیگرها را گرما و فروغ بخشد. آتش آخشیجی مینوی است که به سه آخشیجِ گیتیایی دیگر، آب، هوا و خاک، جان بخشد. آتش آن‌چنان پاک و آسمانی است که آن را از گونه‌ی اندیشه و خرد دانند و ارج گذارند.
شب چله و آیینهایش
«یلدا» یا «چله» درازترین شبِ سال و نخستین شبِ زمستان و از گرامی‌ترین جشنها نزدِ ایرانیان است.
جشنِ چله یا یلدا جشنِ بزرگداشتِ «ایزدِ مهر» است. «مهر» یا «میترا» یکی از ایزدانِ دینِ مزدیسنی و نامش برابر با «دوستی» و «پیمان» است و «خورشید» نیز نمادِ اوست. جایگاهِ مهر که نگهبانِ پیمان و دوستی است چنان والاست که یکی از بخشهای اوستا، «مهریشت»، در ستایشِ اوست.
به شبِ چله «یلدا» هم می‌گویند. یلدا به چِمِ «زایش» است، چون این شب شبِ زایشِ ایزدِ مهر یا میترا به شمار می‌آمده است. «چله» هم گویند؛ چراکه نشان‌دهنده‌ی آغازِ چله‌ی بزرگ است.
آنچه از آیینهای شبِ چله یا شبِ یلدا میانِ همه‌ی ایرانیان بر جای مانده، شب‌نشینی در این درازترین شبِ سال است. چراییِ پاسداشتِ این جشنْ درازترین شبِ سال بودنش نیست، که آغازِ کوتاه‌تر شدنِ شبها و بلندتر شدنِ روزها از فردای این شب است تا نوروز که سرانجام روشنایی و گرما بر تاریکی و سرما پیروز می‌شود.
در این شب، میوه‌های پاییزی همچون انار و خرمالو و هندوانه و سیب و بِه و انگورهای آویخته، زیبایی‌بخشِ خوانِ شبِ چله‌اند. نهادنِ این میوه‌ها بر خوانِ شبِ چله «مَیَزد» نام دارد که پیشکشی است به اهورامزدا. ایرانیان به گردِ این خوان تا بامداد به شادی می‌نشینند.
شادی بنیادِ جشنهای ایرانی است. انگیزه‌ی آفرینشِ شادی بر پایه‌ی نِبیگِ پارسیگِ (پهلویِ) بُندَهش (= آغازِ آفرینش) این است که اهورامزدا شادی را آفرید تا مردمان بتوانند در روزگارِ آمیختگیِ نیکی و بدی زندگی را تاب آورند و بر این پایه، شادی خود کاری ایزدی و گونه‌ای ستایش و سپاس از اهورامزداست و واژگونه‌ی آن، اندوه و زاری اهریمنی است و ناخرسندیِ اهورامزدا را در پی دارد. با چنین نگرشی، ایرانیان شبِ چله را، هرچند اهریمنِ بدکنش در آن می‌تازد، به شادی و خوشی و پایکوبی سپری می‌کنند و می‌نوشند و گفت‌وگو می‌کنند، و از آنجا که با این شب زمستان آغاز می‌شود و میوه‌ای دیگر، چونان که باید، پرورش نمی‌یابد، این خوانِ خوراکی و میوه، پرشگون بود و نشانه‌ای از اینکه هرچند زمستان آمد، ولی باز هم خوان و خانه‌ی ایرانیان پرمیوه و پرخوراک است. در این میان، گاهی مادربزرگها داستانهای شیرینِ روزگارانِ گذشته را برایِ خانواده بازگو می‌کنند و پدربزرگ یا سالخورده‌ای دیگر، بخشهایی از شاهنامه‌ی فردوسی را می‌خواند و از رزمهای پهلوانی و سرفرازی و آزادی‌خواهیِ ایرانیان سخن می‌گوید.
ایرانیان بدین‌گونه به پیشبازِ «چله‌ی بزرگ» می‌روند که از یکمِ دی آغاز می‌شود و دهمِ بهمن (روزِ جشنِ سده) به سر می‌آید. در این چهل روز سرما استخوان‌سوز می‌شود و پس از آن «چله‌ی کوچک» فرامی‌رسد که تا اسفندماه به درازا می‌کشد و در آن سرما رو به کاستی می‌رود که نویدبخشِ فرارسیدنِ بهار است و از میان رفتنِ سرما و شکفتنِ شکوفه‌ها.
در شهرستانهای ایران آیینهای شبِ چله گستردگی بیشتری دارند. در «کرمان» که بیشینه‌ی مردم تا بامداد بیدار می‌مانند، بر این باورند که قارون به ریختِ هیزم‌شکنی که پشته‌ای از هیزم بر دوش دارد به خانه‌ی نیکوکارانِ بی‌چیز می‌رود و هیزمی به آنان می‌دهد و آن هیزم، شمشِ زر می‌گردد و آنان را از بی‌چیزی درمی‌آورد. گفتنی است که در روزگارانِ گذشته، برخی از مردم به این امید چله‌نشینی می‌کردند که قارون نزدشان رود و به پاسِ این چله‌نشینی شمشِ زر به آنان بدهد. این باور یادآورِ بابانوئل در کریسمس است و کاری که او در این روزها انجام می‌دهد و این نشان‌دهنده‌ی آن است که این دو باور، آبشخوری یکسان می‌توانند داشته باشند.
در شبِ چله، در بخشهایی از «آذربایجان»، دختری که شوهر کرده است، خانواده‌اش برایِ او پیشکشی می‌فرستند. در «خوی» پشمک پیشکش می‌کنند و این شاید ازبهرِ همانندی پشمک به برفِ زمستانی باشد.
در روستاهای «خراسان»، خانواده‌ی پسری که تازه زن گرفته است، برای دختر پیشکش می‌فرستد. این آیینهای فرستادنِ پیشکشی در خراسان و آذربایجان نشانگرِ پیوندِ این شب با زایش یا تولد است.
در فرهنگِ دهخدا درباره‌ی پیوندِ شبِ یلدا با زایشِ مسیح گفته شده است:
«یلدا لغتِ سریانی است به معنیِ میلادِ عربی، و چون شبِ یلدا را با میلادِ مسیح تطبیق می‌کرده‌اند از این رو بدین نام نامیده‌اند. باید توجه داشت که جشنِ میلادِ مسیح (نوئل) که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده، طبقِ تحقیقِ محققان، در اصل جشنِ ظهورِ میترا (مهر) بوده که مسیحیان در قرنِ چهارمِ میلادی آن را روزِ تولدِ عیسی قرار دادند. شعرا زلفِ یار و همچنین روزِ هجران را از حیثِ سیاهی و درازی بدان تشبیه کنند و از اشعارِ برخی از شعرا، مانندِ سنایی و امیرمعزی، رابطه‌ی بینِ مسیح و یلدا ادراک می‌شود.»
چگونه جشنِ چله یا یلدا جشنِ کریسمس یا نوئل شد؟
هنگامی که ایزدِ مهر از ایران به اروپا رفت، در آنجا به گونه‌ی آیینی بزرگ به نامِ «مهرپرستی» یا «میترائیسم» درآمد و پیروانی فراوان یافت. چنین، اروپاییان نیز شبِ چله یا شبِ یلدا در ۲۱ دسامبر را که زادروزِ میترا است، با شکوهی فراوان جشن می‌گرفتند.
در سده‌ی چهارمِ میلادی، بر پایه‌ی نادرستی‌ای در شمارشِ کبیسه، این روز در ۲۵ دسامبر بر جای ماند و به نامِ Natalis Invictus (زادروزِ مهرِ شکست‌ناپذیر) میانِ میتراپرستانِ اروپایی ماندگار شد. تا آن روز، جشنِ زادروزِ مسیح در روزِ ششمِ ژانویه گرفته می‌شد. این روز زادروزِ مسیحِ «رهایی‌بخش» بود. مهرپرستان می‌پنداشتند که ایزدِ مهرِ «رهایی‌بخش» یا «سوشیانت» است و در پایانِ جهان بر زمین خواهد آمد و رستاخیر بر پا خواهد داشت و نیکان را بی‌مرگ و اهریمن و یارانش را با آتشی که به جهان خواهد افتاد، نابود خواهد کرد. در این میان، پس از آنکه دینِ ترسایی(مسیحی) در اروپا گسترش یافت و جایِ آیینِ مهر را گرفت، بیشترِ آیینهای مهری را که از ایرانِ زردشتی به وام گرفته شده بود، به خود پذیرفت؛ چراکه این آیینها چونان آیینهای ملی بر پا می‌شدند و مردمی که به زور و ستمِ فرمانروایانِ ترسا دینِ خود را دگر کرده بودند، آیینهای دیرینِ خود را فراموش نکردند و این سان زایشِ مهرِ «رهایی‌بخش» زایشِ عیسای «رهایی‌بخش» گردید.
با گسترشِ دینِ ترسایی و ترسا شدنِ ایرانیانِ سُریانی‌زبان، که این شب را یلدا می‌خواندند، دیگر ایرانیان نیز که این شب را زادروزِ میترا می‌دانستند این واژه را پذیرفتند. یلدا ریختِ سریانیِ واژه‌ی «میلادِ» عربی است که در چِمِ برابر با واژه‌ی «نوئل» از ریشه‌ی ناتالیسِ(Natalis) رومی و به همان چمِ زایش است.
بیست و پنجمِ آذر، دومِ دی، نهمِ دی و هفدهمِ دی، جشنِ دیگان: «دیگان»، جشنی به نامِ خدا
بیست و پنجمِ آذر، دومِ دی، نهمِ دی و هفدهمِ دی در گاهشماریِ کنونی یا جلالی برابر با «جشنِ دیگان» است؛ جشنی که به نامِ خداوند است.
«دی» به چمِ دادار و آفریدگار است و در نامه‌های اوستایی، بیشتر به جای واژه‌ی اهورامزدا به کار رفته است.
اگر به نامهای ۳۰ روزه‌ی بنگریم، خواهیم دید که روزهای هشتم و پانزدهم و بیست و سومِ هر ماه به نامِ «دی» نام‌گذاری شده‌اند که برای بازشناختنِ آنها از یکدیگر هریک را به نامِ روزِ پس از آن می‌خوانند، چنین: دی‌به‌آذر، دی‌به‌مهر و دی‌به دین. از آنجا که نخستین روزِ هر ماه نیز نامِ خداوند را بر خود دارد، بدین‌گونه که در هر ماه چهار روز به نامِ خدا خوانده می‌شود و جشنِ دیگان نیز چهار بار در ماهِ دی در روزهای هرمزد، دی‌به‌آذر، دی‌به‌مهر و دی‌به دین برگزار می‌گردد. در گاهشماریِ کنونیِ ایران که شش ماهِ نخستِ سال نه ۳۰ روزه که ۳۱ روزه هستند، جشنهای نیمه‌ی دومِ سال، در گاهشماریِ کنونی، شش روز جلوتر می‌افتند و چنین جشنهای دیگان برابر با روزهای بیست و پنجمِ آذرماه (روزِ اورمزد از ماهِ دی)، دومِ دیماه (روزِ دی‌به‌آذر از ماهِ دی)، نهمِ دیماه (روزِ دی‌به‌مهر از ماهِ دی) و هفدهمِ دیماه (روزِ دی‌به دین از ماهِ دی) بر پا می‌گردند.
ابوریحان بیرونی در نبیگ آثارِ باقیه از مردمانِ گذشته، در بخشِ «گفتار درباره‌ی ماههای ایرانی» (بندِ ۵۴ و ۵۵)، در این‌باره می‌نویسد: «دیماه که خورماه نیز نامیده می‌شود و نخستین روز از آن “خرم‌روز” نام دارد؛ و آن ماهی است که نامِ خدا بر آن نهاده می‌آید، یکی: “هرمزد” به چمِ “سرورِ دانا”، و دیگر: “دادار” (= دی) یعنی: “آفریدگار”. در این روز، شاه از تختِ پادشاهی فرود می‌آمد، جامه‌ی سپید می‌پوشید، بر گلیمهای سفید در دشت می‌نشست، پرده‌نشینی و شکوهِ پادشاهی را وا می‌زد، پس به نگرش در کارهای گیتی و مردمان می‌پرداخت. کسی که نیاز داشت درباره‌ی چیزی با وی سخن گوید، خواه بلندپایه یا فروپایه، بدو نزدیک می‌شد و بی هیچ بازدارشی با او گفت‌وگو می‌کرد. او با دهقانان و کشاورزان می‌نشست، با ایشان می‌خورد و می‌نوشید و می‌گفت: «امروز من یکی از شما هستم، من برادرِ شما هستم، زیرا پایمندیِ گیتی به آبادانی است. هیچ‌یک از ما بی‌نیاز از دیگری نباشد و اگر چنین باشد، پس ما به گونه‌ی یکسان همچون برادرانِ هم‌پیوندیم، چنان‌که از سویِ دو برادرِ همتبار: “هوشنگ” و “ویکرد” رخ نمود.» گاه این روز را “نودروز” هم نامند و جشن گیرند، زیرا که از آن تا “نوروز” نود روز در میان باشد. چنین، روزهای هشتم، پانزدهم و بیست و سومِ دیماه جشنهاست، از بابِ سازواریِ نامهاشان با نامِ ماه» (ترجمه‌ی پرویزِ سپیتمان، برگِ ۲۹۷).
بیست و ششمِ دیماه، جشنِ بهمنگان: «بهمنگان» جشنِ ستایشِ اندیشه‌ی نیک
یکی از جشنهای باستانیِ ایران «جشنِ بهمنگان» است که در روزِ بهمن از ماهِ بهمن، دومِ بهمن‌ماه به گاهشماریِ یزدگردی، بیست و ششمِ دیماه به گاهشماریِ امروزی، برگزار می‌شود.
«بهمنگان» جشنی در گرامیداشت و بزرگداشتِ «بهمن» یا «اندیشه‌ی نیک» است. بهمن در زبان اوستایی «وُهومَنَه» و در زبان پارسیگ یا پهلوی «وَهْمَن» است که در پارسی امروز «بهمن» شده است. بهمن یکی از فرشتگان درگاه اهورامزدا و نماینده‌ی نیک‌نهادی و نیک‌منشی است. در سرتاسر اوستا از بهمن، چنان دیگر فرشتگان یا اَمشاسپندان، بسیار یاد شده است. روی‌هم‌رفته، امشاسپندان دارای دو خویشکاریِ مادی و مینوی‌اند. در جایگاه مینوی، بهمن نمایانگر خرد پاک و والای اهورایی است و نیز نماد خردِ کل و تدبیر و بینشِ نیک و نخستین آفریده‌ی اهورامزدا است که جهانیان را خرد و بینش بخشد و راهنمایی کند. در جایگاه زمینی و مادی‌اش نیز سرپرستی مردم و گله‌ها و چهارپایان و ستوران با اوست. زین‌رو، از آنجا که بهمن نگاهبان جانوران در جهانِ مادی است، ایرانیانِ باستان به پاس این فرشته در این روز جانوری را نمی‌کشتند و در جشنِ بهمنگان از خوردنِ خوراکیهای گوشتی خودداری می‌کردند و به هنگام جشنِ بهمنگان، شوربایی هفت‌دانه به نامِ «دانگی» می‌پختند که همان‌گونه که از نامش برمی‌آید هر ایرانی بخشی یا دانگی از کار پختن این شوربا را بر دوش می‌گرفت.
گفتنی است که پرنده‌ی ویژه‌ی بهمن «خروس» است؛ چراکه خروس بامدادان با بانگ خود مردمان را به سحرخیزی و کار و کوشش می‌خواند. رنگِ ویژه‌ی بهمنگان نیز «سپید» و از این رو گلِ آن نیز «یاسمنِ سپید» است.
دانشمند نامدار ایرانی، ابوریحان بیرونی، در نبیگ آثار الباقیه در بخشِ نهم «درباره‌ی اعیادی که در ماههای پارسیان است»، درباره‌ی «بهمنگان» می‌نویسد: «روزِ دومِ آن روزِ بهمن عید است که برای توافقِ دو نام آن را بهمنجنه (بهمنگان) نامیده‌اند و بهمن نامِ فرشته‌ی موکل بر بهائم (حیوانات) است که بشر به آنها برای آبادانی زمین و رفع حوائج نیازمندند. مردمِ فارس در دیگهایی از جمیع دانه‌های خوردنی غذایی می‌پزند و آن را با شیر خالص می‌خورند و می‌گویند که حافظه را این غذا زیاد می‌کند و این روز را در چیدن گیاهها و کنارِ رودخانه‌ها و جویها، و روغن گرفتن و تهیه‌ی بخور و سوزاندنیها، خاصیتی مخصوص بدین روز است و بر این گمان‌اند که جاماسپ، وزیر گشتاسپ، این کارها را در این روز انجام می‌داد و سود این اشیا در این روز بیشتر از دیگر روزها است» (رویه‌ی ۳۵۰، ترجمه‌ی اکبر داناسرشت).
بیرونی در نبیگ التفهیم درباره‌ی بهمنگان یا بهمنجه، به پارسی، خود، چنین نوشته است: «بهمنجه بهمن‌روز است از بهمن‌ماه. ایرانیان در این روز “بهمن” سپید به شیر خالص پاک خورند و گویند حفظ فزاید مردم را و فرامُشتی (فراموشی) ببرد. و اما به خراسان مهمانی کنند بر دیگی، که اندرو از هر دانه‌ی خوردنی کنند … و آنچه اندر آن وقت بدان بقعت یافته شود از ترّه و نبات» (رویه‌ی ۲۵۷).
در فرهنگهای پارسی نیز از جشنِ بهمنگان با نامِ بهمنجه بسیار یاد شده است. اسدی توسی در لغت فرس، که از کهن‌ترین واژه‌نامه‌های زبان پارسی است، درباره‌ی بهمنگان نوشته است: «بهمنجنه جشنی است که دومِ روز از بهمن‌ماه کنند و از طعامها سازند و بهمن (نام گلی است که در ماهِ بهمن باز شود) سرخ و زرد بر سر کاسه‌ها نهند و ماهی و تره و ماست آرند.»
منوچهری، سخن‌سرای نامی ایران، درباره‌ی جشنِ بهمنگان گوید:
اورمزد و بهمن و بهمنجنه فرخ بُوَد | فرخت باد اورمزد و بهمن و بهمنجنه
او در همین چامه سروده است:
رسم بهمن گیر و از نو تازه کن بهمنجنه | ای درخت ملک، بارت عزّ و بیداری تنه
کهن‌ترین جشنِ جهان، جشنِ سده: آتشِ جشنِ سده آتشِ مهرِ میهن است
«سده»، که در دهمِ بهمن‌ماه بر پا می‌شود، کهن‌ترین جشنِ ایران‌زمین و چه‌بسا کهن‌ترین جشنِ جهان است.
به گزارشِ شاهنامه‌ی فرزانه‌ی توس، فردوسی، جشنِ سده یادگارِ پرشکوهِ هوشنگ‌شاهِ پیشدادی است. در شاهنامه آمده است: روزی که هوشنگ‌شاه با همراهانش برای شکار به کوهستان رفته بود، نگاهش به مارِ درازِ سیاهی افتاد. سنگی به سویِ مار پرتاب کرد. سنگ به مار نخورد، ولی به سنگی بزرگ خورد و از برخوردِ این دو سنگ اخگری پدید آمد که بوته‌ی خشکِ کنارِ آن دو سنگ را به آتش کشید و بدین‌سان، برای نخستین بار، آتش به دستِ مردم پدید آمد:
یکی روز شاهِ جهان سویِ کوه | گذر کرد با چند کس هم‌گروه
پدید آمد از دور چیزی دراز | سیه‌‌رنگ و تیره‌‌تن و تیزتاز
دو چشم از برِ سر چو دو چشمه خون | زِ دودِ دهانش جهان تیره‌‌گون
نگه کرد هوشنگِ با هوش و هنگ | گرفتش یکی سنگ و شد تیزچنگ
به زورِ کیانی رهانید دست | جهان‌سوزمار از جهان‌جوی جَست
برآمد به سنگِ گران سنگِ خُرد | همان و همین سنگ بشکست گرد
فروغی پدید آمد از هر دو سنگ | دلِ سنگ گشت از فروغ آذرنگ
نشد مار کشته ولیکن زِ راز | ازین طبعِ سنگ آتش آمد فراز
جهان‌دار پیشِ جهان‌آفرین | نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فروغی چنین هدیه داد | همین آتش آنگاه قبله نهاد
بگفتا فروغی‌ست این ایزدی | پرستید باید اگر بخردی
شب آمد برافروخت آتش چو کوه | همان شاه در گردِ او با گروه
یکی جشن کرد آن شب و باده خَورد | سده نامِ آن جشنِ فرخنده کرد
زِ هوشنگ مانْد این سده یادگار | بسی باد چون او دگر شهریار
کز آباد کردن جهان شاد کرد | جهانی به نیکی از او یاد کرد
گفت‌وگو با استاد پورداود درباره‌ی سده
آری، سده این‌گونه پدید آمد و ایرانیان که از دیرباز پاسبانِ فروغِ ایزدی بوده‌اند، آتش را که نمادِ این روشناییِ ایزدی و فرزندِ هرمزد است، هماره از دل و جان گرامی داشته‌اند. جدای این، آتش پایه‌ی شهرآیینی(تمدن) است، چه هیچ شهرآیینی‌ای بی بهره از آتش نتوانسته است از دلِ کوهها اَیوشُست(فلز) را بیرون کشد، آنها را با آتش بگدازد و از آنها ابزارهای کار و کِرّوگی(صنعت) بیافریند، و همچنین به یاریِ آتش است که مردم توانست خوراکها بپزد و از کارمایه‌ی(انرژیِ) درونِ آنها بهینه‌تر سود برد.
خیامِ نیشابوری، فیلسوف، انگارش‌دان(ریاضی‌دان)، ستاره‌شناس و چامه‌گوی نامیِ ایران، دیگر انگیزه‌ی برپاییِ جشنِ سده را شکستِ ضحاکِ تازی به دستِ فریدون‌شاه در همین روز می‌داند و در نبیگِ(کتابِ) خویش، نوروزنامه، چنین می‌نویسد: «آفریدون همان روز که ضحاک بگرفت، جشنِ سده برنهاد و مردمان که از جور و ستمِ ضحاک رَسته بودند پسندیدند و از جهتِ فالِ نیک، آن روز را جشن کردندی و هر سال تا به امروز آیینِ پادشاهانِ نیک‌عهد را در ایران و دور آن به جای می‌آورند.»
سده، همان‌گونه که رفت، در دهمِ بهمن‌ماه بر پا می‌شود و از این روی آن را سده خوانند که ۱۰۰ شب و روز از آن روز تا نوروز مانده است. گفتنی است که ۱۰۰ واژه‌ای پارسی است و نوشتنِ آن به ریختِ «صد» درست نیست و بهتر آن است که «سد» نوشته شود، همان‌گونه که به ۱۰۰ سال نیز «سده» گوییم، نه «صده».
به هر روی، جشنِ سده نزدِ شاهنشاهانِ بزرگِ ایرانِ باستان ارجی بس فراوان داشت و ایشان در برپاییِ شکوهمندِ آن از هیچ کوششی فروگذار نبودند. این جشن تا زمانِ ترک‌تازیِ مغولان که ایران را درنوردیدند و خاکش را به توبره کشیدند، باشکوه در ایران برگزار می‌شد. یکی از شاهانِ پس از اسلام که می‌کوشید همچون پادشاهانِ ایرانِ پیش از اسلام جشنها و آیینهای ایرانی را بر پا و فرهنگِ ایرانی را زنده نگه دارد، مرداویجِ زیاری، بنیادگذارِ زیاریان در سده‌ی چهارمِ اسلامی، بود. او که تبار از ساسانیان داشت و بر آن بود که شاهنشاهیِ از کف رفته‌ی ایرانی را از نو زنده کند، در سالِ ۳۲۳ اسلامی در کنارِ زاینده‌رود در سپاهان(اصفهان) جشنِ سده را با شکوهِ هرچه بیشتر بر پا داشت، ولی همان شب بندگانِ ترکِ او وی را در گرمابه کشتند. پس از مردآویج نیز باز شکوهِ این جشن از میان نرفت، تا آنجا که عنصری در برابرِ سلطان محمودِ غزنوی چامه‌ای درباره‌ی سده خواند که آغازش چنین بود:
سده جشنِ ملوکِ نامدار است | زِ آفریدون و از جم یادگار است
امروزه این جشن را زردشتیانِ ایران با شکوه در شهرهایی همچون تهران، یزد و کرمان بر پا می‌دارند. در این جشن، آنان پشته‌ای بزرگ از آتش فراهم می‌آورند و آن دم که خورشید رو به تاریکی می‌رود و سیاهی اندک‌اندک خانمانِ آریاییان را در بر می‌گیرد، با جامه‌های سپید، دست در دستِ یکدیگر، به همراهِ آوازِ دف و سرنا، به نشانه‌ی اندیشه‌ی نیک، گفتارِ نیک و کردارِ نیک، سه بار به گردِ آتش می‌گردند و بر آن تلِ هیزم آتش می‌نهند تا فروغِ آتش تیرگیِ شب را درنوردد و تاریکی را پایان دهد.
جدا از زردشتیان، امروزه این جشن با شکوهی فراوان در تاجیکستان نیز برگزار می‌شود. در این کشور، جشنهای ایرانِ باستان همچون مهرگان و سده بر پا می‌شوند و سررشته‌داران تاجیک که کمر به زنده‌سازیِ فرهنگِ نیاکانی خود بسته‌اند، به فرخندگیِ این جشنها پیامهای شادباش می‌دهند تا فروغِ فرهنگِ ایرانی را همچنان زنده نگه دارند.
امروزه این جشن را زردشتیانِ ایران با شکوه در شهرهایی همچون تهران، یزد و کرمان برپا می‌دارند. در این جشن آنان پشته‌ای بزرگ از آتش فراهم می‌آورند و آن دم که خورشید رو به تاریکی می‌رود و سیاهی اندک‌اندک خانمانِ آریاییان را در بر می‌گیرد، با جامه‌های سپید، دست در دستِ یکدیگر، به همراهِ آوازِ دف و سرنا، به نشانه‌ی اندیشه‌ی نیک، گفتارِ نیک و کردارِ نیک سه بار به گردِ آتش می‌گردند و بر آن تلِ هیزم آتش می‌نهند تا فروغِ آتش تیرگیِ شب را درنوردد و تاریکی را پایان دهد.
جدا از زردشتیان، امروزه این جشن با شکوهی فراوان در تاجیکستان نیز برگزار می‌شود. در این کشور جشنهای ایرانِ باستان، همچون مهرگان و سده، به گونه‌ی رسمی برپا می‌شوند و سررشته‌داران تاجیک که کمر به زنده‌سازیِ فرهنگِ نیاکانی خود بسته‌اند به فرخندگیِ این جشنها پیامهای شادباش می‌دهند تا فروغِ فرهنگِ ایرانی را همچنان زنده نگه دارند.
۲۹ بهمن‌ماه، جشنِ اسفندگان: «اسفندگان»، جشنِ گرامیداشتِ زن و زمین
«می‌ستاییم این زمین را، می‌ستاییم آن آسمان را
می‌ستاییم همه‌ی چیزهای خوب میانِ زمین و آسمان را
می‌ستاییم آنچه را که برازنده‌ی ستایش و شایسته‌ی نیایش و درخورِ پرستشِ مردمِ پارسا است
می‌ستاییم روانهای جانورانِ سودمندِ دشتی را
می‌ستاییم روانهای مردانِ پیروِ راستی را
می‌ستاییم روانهای زنانِ پیروِ راستی را
در هر سرزمینی که زاده شده باشند
مردان و زنانی که برای پیروزیِ آیینِ راستی کوشیده‌اند
می‌کوشند و خواهند کوشید»
(فروردین‌یشت، بندهای ۱۵۳ و ۱۵۴).
جشنِ «اسفندگان» یا «سپندارمذگان» روزِ اسفند از ماهِ اسفند، ۵ اسفندماه به گاهشماریِ یزدگردی و ۲۹ بهمن‌ماه به گاهشماریِ کنونی، بر پا می‌شود.
اسفندگان جشنی در ستایش و گرامیداشتِ ایزدبانوی «اسفند» یا «سپندارمذ» (در زبانِ اوستایی «سْپِنتاآرمَیتی» و در زبانِ پارسیگ «سْپِندَرمِد») به چمِ فروتنی و بردباریِ پاک است.
سپندارمذ در جهانِ مینوی نماینده‌ی مهر و فروتنی و در جهانِ مادی نگهبانی زمین با او است و از آنجا که زنان نیز همچون زمین بارور و بارده‌اند، جشنِ اسفندگان در ارج‌نهی به زنانی که مانندِ زمین نیکوکار هستند برگزار می‌شود.
چنین، جشنِ اسفندگان یا سپندارمذگان روزِ گرامیداشتِ زنان در ایران بوده است و این روز به نامِ «مَردگیران» (پیشکش گرفتن از مردان) در ادبِ پارسی بسیار به کار رفته است.
ابوریحان بیرونی در نبیگ آثارِ باقیه از مردمانِ گذشته، در بخشِ «گفتار درباره‌ی ماههای ایرانی» (بندِ ۷۵)، درباره‌ی اسفندگان می‌نویسد: «اسفندارمذماه روزِ پنجمِ آن “روزِ اسفندارمذ” جشن است، هم از سازواریِ دو نام، و معنای آن “خِرَد و بردباری” باشد؛ و اسفندارمذ فرشته‌ی گماشته بر زمین و هم گماشته بر زنِ شایسته‌ی پاکدامنِ نیکوکار و شوی‌دوست است. این ماه و همین روزِ آن ویژه است ـ مر جشنِ زنان را که مردان بر آنان بخششها کنند؛ و این رسم در سپاهان و ری و دیگر شهرهای “پهله” بر جای مانده و به پارسی “مردگیران” می‌نامند.» (گردانشِ پرویزِ سپیتمان، برگِ ۳۰۵).
بیرونی در نبیگ دیگرش، التفهیم، درباره‌ی «مردگیران» به پارسی چنین نوشته است: «روزِ پنجم است از اسفندارمذماه و پارسیان او را مردگیران خوانند، زیراک زنان به شوهران اقتراحها (درخواستها) کردندی و آرزویهای خواستندی از مردان» (برگِ ۲۶۰-۲۵۹).
در زمانهایی نه چندان دور، در این روز بانوان جامه و کفشِ نو می‌پوشیدند. از زنانی که مهربان، پارسا و نیکوکار بودند و در زندگیِ زناشوییِ خود فرزندانِ نیک برای ایران زاده بودند سپاسگزاری می‌شد. در روزِ جشنِ اسفندگان، زنان از مردانِ خود پیشکشهایی می‌گرفتند و در این روز از کارهای خانه و زندگیِ خانوادگی می‌آسودند و مردان و پسران به این کارها رسیدگی می‌کردند.
مزدیسنان که بزرگ‌ترین پاسبانان و نگهبانانِ آیینهای کهنِ آریایی هستند، روزِ جشنِ اسفندگان را به نامِ زنانِ نیکوکار و پارسا گرامی می‌دارند و در بیشترِ شهرها و روستاها این روز را به نامِ روزِ زن و روزِ مادر جشن می‌گیرند. آنان در آدریانها گرد می‌آیند و سخنانی درباره‌ی بانوان و جایگاهِ والای آنان در جامعه بر زبان می‌رانند و همچنین سرودهایی برای ارج نهادن به بانوانِ نیکوکار می‌خوانند و با خوراکیهای گوناگون از یکدیگر پذیرایی می‌کنند و به شادمانیِ گروهی می‌پردازند و جشنِ اسفندگان را با شکوهی درخور گرامی می‌دارند.
گفتنی است که این روز، به‌جز جشنِ «مردگیران»، به نامِ روزِ جشنِ «برزگران» نیز شناخته می‌شود که برای گرامیداشتِ سبزکنندگانِ زمین و سبز شدنِ زمین بر پا می‌شده است؛ چراکه نزدیکِ نوروز و آمدنِ بهار است و هنگامِ کشت‌وکارِ برزگران یا کشاورزان آغاز می‌گردد.
جشنِ سوری: آتشی که نمیرد همیشه در دلِ ماست
جشنِ «چهارشنبه‌سوری» یا «سوری» از جشنهای کهنِ ایرانیان و یکی از جشنهای نویددهنده‌ی پایان گرفتنِ زمستان و فرارسیدنِ نوروز است.
جشنِ سوری بیشتر به هنگامِ گاهان‌بارِ «هَمَسْپَت مَدَم» (۲۵ تا ۲۹ اسفندماه) ـ در اوستایی «هَمَسْپَث مَیئدَیَه» به چمِ «برابریِ شب و روز» یا «برابریِ سرما و گرما» ـ برگزار می‌شود. گفتنی است که گاهان‌بار به چمِ گاه و زمانِ به بار نشستن و برپاییِ بارِ همگانی و میهمانی و نیز داد و دهش است. به باورِ ایرانیانِ باستان، آفرینشِ ایزدی در شش چهره‌ی گاهان‌بار انجام شده و این گاهان‌بارِ «هَمَسْپَت مَدَم»، که واپسین گاهان‌بار است، گاهِ آفرینشِ «مردم» بوده و نیز هنگامی است که «فروهرِ» درگذشتگان برای سرکشیِ بازماندگانِ خود فرود می‌آیند و از همین رو است که ایرانیان گَرد از خانه و کاشانه‌ی خویش می‌گیرند و آن را پاکیزه می‌دارند و آتش می‌افروزند تا درگذشتگان به راهنماییِ آتشِ فروزان از دیدنِ پاکیزگیِ خانه و خوشیِ بازماندگان شادمان به جهانِ مینوی بازگردند.
در گذشته، جشنِ سوری چنین برگزار می‌شد که ایرانیان در واپسین شبِ سال چراغی به لبه‌ی بامِ خویش می‌نهادند. بامداد نیز رویِ بام می‌رفتند و آتش می‌افروختند و سرودهای دینی می‌خواندند. هنگامِ سرودخوانی و آتش‌افروزی بر بام، آجیل و میوه‌ی تازه می‌خوردند و هم‌زمان نیز اسفند و کُندر دود می‌کردند. در پایان نیز از پشت‌بام پایین می‌آمدند و آیینهای سالِ نو را بر پا می‌داشتند.
چنین، دیده می‌شود که آیینِ آتش‌افروزیِ ایرانیان در شبِ چهارشنبه‌سوری همان آیینِ آتش‌افروزیِ نیاکانشان در واپسین شبِ سال است.
شمارِ کپه‌های آتشها باید به شمارِ «هفت» به نشانِ هرمزد و شش اَمشاسپند (اردیبهشت، خرداد، اَمرداد، شهریور، بهمن و اسفند) یا «سه» به نشانِ اندیشه‌ی نیک، گفتارِ نیک و کردارِ نیک باشد.
جشنِ چهارشنبه‌سوری از دو روی «سوری» خوانده می‌شود: یکی از آن روی که در آن آتشِ سرخ برمی‌افروزند و سوری نیز به چمِ «سرخ» است. دیگری از آن روی که جشن می‌گرفتند، چه سور در پارسی به چمِ«جشن» نیز است. گفتنی است که نیاکان ما نیز به این جشن نه «چهارشنبه‌سوری» که «سوری» می‌گفتند. برای نمونه، در تاریخِ بخارای نرشخی آمده است: «که چون شبِ سوری، چنان‌که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند، پاره‌ای آتش بجست و سقفِ سرای درگرفت» (رویه‌ی ۳۲).
سعید نفیسی درباره‌ی «چارشنبه‌سوری» در پژوهشِ دانشورانه‌اش از این جشن نوشته است: «چهارشنبه‌سوری، یعنی چهارشنبه‌ی عیش و عشرت، و می‌رساند که این شب را برای جشن و سرور بنیاد گذاشته‌اند. این جشنِ ملی از قدیم‌ترین زمانهای تاریخ در میانِ ایرانیان بوده است… شبِ چهارشنبه‌سوری در ایران آیینِ خاص و تشریفاتِ گوناگون دارد که هریک از آنها را در ناحیه‌ی دیگر می‌توان یافت. آیینِ چهارشنبه‌سوری یا شبِ چهارشنبه‌ی آخرِ سال بر دو قسم است: یک قسمت از آن عمومی و مشترک میانِ تمامِ مردمِ ایران است که حتی بعضی از آنها را در مللِ دیگر نژادِ آریا می‌توان یافت و قسمتِ دیگر آیینِ خصوصی است که مردمِ تهران بدعت گذاشته‌اند و از اینجا، کم و بیش، به شهرهای دیگر ایران رفته است. آن قسمت از آیینِ این شب که در تمامِ ایران معمول است، از کرمان گرفته تا آذربایجان و از خراسان تا خوزستان و از گیلان تا فارس، یعنی تمامِ این دشتِ وسیع که ایرانِ امروز را فراهم ساخته است و زیباترین بقایای ایرانِ باستانی است، در هر شبِ چهارشنبه‌ی آخرِ سال با شور و دل‌بستگیِ خاصی آشکار می‌شود. تمامِ مردمِ آذربایجان، چه در شهر و چه در ده‌ها، در آن شرکت دارند و حتی هنوز در میانِ مردمِ قفقاز معمول است. ایرانیانی که از دیار خود دور افتاده‌اند نیز آن را فراموش نمی‌کنند» (مجله‌ی مهر، سالِ نخست، شماره‌ی ۱۱ و سالِ دوم، شماره‌ی ۱).
از آیینهای جشنِ سوری می‌توان آتش افروختن و جَستن از آن و شادی کردن در کنارِ آتش و با هر جَستی خواندنِ «زردیِ من از تو، سرخیِ تو از من» بدین چم که: ای آتش! زردیِ بیماری و رنجوری را از من بستان و سرخی و شادابیِ خود را به من ببخش. کوزه شکستن به نشانه‌ی شکستنِ دردها و از میان رفتنِ نومیدیها، خوردنِ آجیلِ چهارشنبه‌سوری و آجیلِ مشکل‌گشا، فال‌گوش ایستادن و نخستین سخنی را که شنیدن به فالِ نیک یا بد گرفتن، گره‌گشایی، بخت‌گشایی و … را می‌توان نام برد.
به هر روی، آتش از دیرباز پیوندی تنگاتنگ با آریاییان داشته و این پیوند چیزی نبوده است که با همه‌ی دگرگونیها از یادِ ایشان برود و فراموش گردد که حافظ فرموده است:
«از آن به دیرِ مغانم عزیز می‌دارند | که آتشی که نمیرد همیشه در دلِ ماست».
پی‌نوشت:
جشنی تازه: هفتمِ آبان روزِ گرامیداشتِ کورشِ بزرگ
«هفتمِ آبان‌ماه» روزِ جهانیِ «گرامیداشتِ کورشِ بزرگ»، بنیادگذارِ شاهنشاهیِ هخامنشی و پدرِ ایران‌زمین، است.
چراییِ نام‌گذاریِ هفتمِ آبان‌ماه، به نامِ کورشِ بزرگ، از یک نوشتهی بابِلیِ بسیار کهن به نامِ «گاه‌نگارِ نبونائید» (Nabonidus Chronicle) گرفته شده است که دیرینگی‌اش به همان روزگارِ کورشِ بزرگ میرسد.
در بخشی از این گاه‌نگار که استادِ نامدارِ زبانهای اَکّدی و بابِلی، استاد عبدالمجید ارفعی، به پارسی گردانده است، چنین می‌خوانیم:
«در ماهِ اَرَخْسَمْنو (= ماهِ هشتم)، روزِ سوم (= هفتمِ آبان‌ماه)، کورش به بابل اندر آمد.
شاخه‌های سبز زیرِ پای او گسترده شد.
حالتِ «آشتی» در شهر برقرار شد.
کورش شادباشها به همه‌ی شهرها در سرزمینِ بابل فرستاد. اوگَبرو، فرماندارش، را به فرمانداری در سرزمینِ بابل گماشت» (برگرفته از: فرمانِ کورشِ بزرگ، مرکزِ دائره‌المعارفِ بزرگِ اسلامی، رویه ۱۴).
بر این پایه، از آنجا که روزِ هفتمِ آبان‌ماه روزِ ورودِ کورشِ بزرگ به بابِل و در پیِ آن صدورِ نخستین فرمانِ حقوقِ بشر در جهان است، گروهی از دانشمندان و پژوهشگرانِ تاریخ و فرهنگِ ایران این روز را به نامِ روزِ بزرگداشتِ کورشِ بزرگ پیشنهاد کردند که ایرانیان بدان روی خوش نشان دادند و در این روز دوستدارانِ تاریخ و فرهنگِ ایران، در سرتاسرِ جهان، برنامه‌هایی برای گرامیداشتِ بزرگ‌منشیِ کورش و شیوه‌ی پادشاهیِ آبادگرانه و آزاداندیشانه و مردم‌‌دوستانه‌ی او برگزار می‌کنند؛ چراکه کورشِ بزرگ تنها پادشاهی بود که در نزدیکِ ۲۶۰۰ سالِ پیش، در زمانی که هر شکست چیزی جز کشتار و تاراج و بردگی و ستم برای شکست‌خوردگان نبود و چه‌بسا اکنون نیز نیست، پس از پیروزی بر بابلیان چنین فرمود:
«من، کورش، شاهِ جهان، شاهِ بزرگ، شاهِ نیرومند، شاهِ بابِل، شاهِ سومر و اَکّد، شاهِ چهار گوشه‌ی جهان،
پسرِ کمبوجیه ـ شاهِ بزرگ، شاهِ شهرِ اَنشان ـ نوه‌ی کورش ـ شاهِ بزرگ، شاهِ شهرِ اَنشان ـ نبیره‌ی چیش‌پیش ـ شاهِ بزرگ، شاهِ شهرِ انشان ـ از تخمه‌ی پادشاهی‌ای جاودانه …
آنگاه که من (کورش) آشتی‌خواهان به بابِل اندر شدم،
با شادی و شادمانی در کاخِ شهریاریِ خویش، اورنگِ سروریِ خویش بنهادم …
و آنگاه که سربازانِ بسیارِ من دوستانه اندر بابل گام برمی‌داشتند، من نگذاشتم کسی در جایی در تمامیِ سرزمینِ سومر و اکد ترساننده باشد.
من شهرِ بابل و همه‌ی دیگر شهرها را در فراوانیِ نعمت پاس داشتم.
باشندگانِ درمانده در بابل را که نبونائید … ایشان را یوغی داده بود … درماندگیهایشان را چاره کردم و ایشان را از بیگاری برهانیدم.
باشد که … هر روز، زندگیِ دیریازی ازبهرِ من بخواهند و هماره در پایمردیِ من سخنها گویند، با واژه‌های نیک‌خواهانه …
و همگیِ مردمِ بابل پادشاهی را گرامی داشتند و من همه‌ی مردمِ سرزمینها را در زیستگاهی آرام بنشاندم» (برگرفته از: فرمانِ کورشِ بزرگ، ترجمه‌ی عبدالمجید ارفعی، مرکزِ دائره‌المعارفِ بزرگِ اسلامی، رویه‌های ۴۸ و ۴۹ و ۵۰).
* این جُستار پیش‌تر بخش‌بخش در تارنما و روزنامه‌ی مردم‌سالاری، در سالهای آغازین دهه‌ی ۱۳۹۰، چاپ شده است.
آگاهی: برای پیوند با ما می‌توانید به رایانشانی azdaa@parsianjoman.org نامه بفرستید. همچنین برای آگاهی از به‌روزرسانیهای تارنما می‌توانید هموندِ رویدادنامه پارسی‌انجمن شوید و نیز می‌توانید به تاربرگِ ما در فیس‌بوک یا تلگرام یا اینستاگرام بپیوندید.
جستارهای وابسته
به پیشبازِ شبِ چله می‌رویم ایرانشهریان بر این باورند که در شبِ چله درازترین نبرد با اهریمن درخواهد گرفت. زین‌رو، برای یاری به پیروزیِ روشنایی، خوانی از واپسین میوه‌های پاییزی می‌گسترند و بر گردِ آتش از شام تا بام به شادی […]
«آیینه‌ی نوروز» سرودهای به پارسیِ سره از بزرگ امید پارسی‌انجمن: «آیینه‌ی نوروز» سروده‌ی احمد شکیب (بزرگ امید) از چامه‌سرایانِ بَغلانِ خراسان است. وی در پیشگفتارِ این سروده گوید: «اگر زبانهای لاتین و یونانی باستانی فروخفتند، و اگر سانسکریت جا را برای زبانها و گویشهای امروزین تهی کرد، پارسی ماندگار ایستاد، و به گفته‌ی جاویدان‌یاد «پرویز ناتل خانلری» هنوز آن فارسیِ پهلوان است که بود. آنچه […]
نوروزانه‌ی پارسی‌انجمن: آوانبیگِ «کلیله و دمنه» پارسی‌انجمن، به فرخندگیِ فرارسیدنِ جشنِ شکوهمند نوروز، آوانبیگِ (کتابِ صوتیِ) «کَلیلَه و دَمنه» را به خوانندگانِ ارجمندش، نورزانه، پیشکش می‌کند. باشد که سالِ پیشِ رو سالی فرخنده در پهنه‌ی ایرانشهر و سرشار از شادی برایِ ایرانیان و ایرانی‌تباران در هر کجای این گیتیِ پهناور […]
پیر ما گفت… مسعود لقمان: نوروز پیر یگانه‌ای است که ایرانیان او را در تیره‌ترین شب‌های میهنشان نیز پاس داشته‌اند و با آن نه‌تنها شادی نو را به خانه‌هایشان آورده‌اند، که به نبرد دشمنانِ تاریخ و فرهنگ و هویت ملی‌شان نیز رفته‌اند. ... نوروزْ بزرگ‌ترین جشن ایرانیان است و بیراه نیست اگر او را شناسنامۀ ایرانشهریان بدانیم و بگوییم هرجا نوروز هست، آنجا […]
نرم‌نرمک میرسد اینک بهار
«هفت‌سین» نگارگر و پیرنگ‌گر: مریم تاج‌بخش (سرپرستِ هنریِ پارسی‌انجمن)
نوروز یکی از نشانه‌های ملیت ماست دکتر پرویز ناتل خانلری: نوروز یکی از نشانه‌های ملیت ماست. نوروز یکی از روزهای تجلی روح ایرانی است. نوروز برهان این دعوی است که ایران، با همه‌ی سالخوردگی، هنوز جوان و نیرومند است.
دیدگاهی بنویسید.