پارسی‌انجمن: دو تن از استادانِ نامدارِ زبانِ پارسی، جلال متینی (ایران‌نامه، سالِ نخست، شماره‌ی نخست، پاییزِ ۱۳۶۱، برگهای ۵۷ تا ۹۹) و محمد دبیرسیاقی (خراسان‌پژوهی، سالِ سوم، شماره‌ی نخست، بهار و تابستانِ ۱۳۷۹، برگهای ۱۹۹ تا ۲۰۸)، درباره‌ی واژه‌ی خیابان دو پژوهش دانشیِ سودمند چاپخش کرده‌اند که برای آگاهیِ بیشتر از سرگذشتِ این واژه آنها را در زیر می‌آوریم:
«خیابان» نوشته‌ی استاد جلال متینی را از «اینجا» بارگیرید.
«خیابان» نوشته‌ی استاد زنده‌یاد محمد دبیرسیاقی را از «اینجا» بارگیرید.
بر پایه‌ی پژوهشهای این دو استاد، کهن‌ترین نبیگی که در آن واژه‌ی «خیابان»، به همین ریختِ امروزی، آمده نبیگِ گیتی‌شناسیِ حافظِ ابرو، در سده‌ی نهم، است که «خیابان» را یکی از «بلوکاتِ هرات» دانسته است. چنین، «خیابان» نامی بوده است برای بخشی از هرات در کنارِ دره‌ی دوبرادران و دروازه‌ای به همین نام و نیز نامِ یکی از بلوکِ نه‌گانه‌ی هرات.
گفتنی است که سعید نفیسی در نبیگِ(کتابِ) «در مکتبِ استاد» درباره‌ی ریشه‌ی واژه‌ی «خیابان» نویسد: «خیابان در اصل از دو کلمه‌ی «خوی» و «خی» به معنیِ عرق و اشک و ترشحِ مایعات و کلمه‌ی «آب» ساخته شده و «خویِ آب» یا «خیِ آب» به معنیِ جایی که آب از زمین می جوشد و ترشح می‌کند. الف و نونِ آخرِ آن الف و نونی است که در آخرِ بسیاری از نامهای جغرافیایی و آبادیهای ایران آمده است، مثلِ رادکان و اردکان و تهران و شمیران. در آذربایجان هم نامِ سابقِ شهرِ کوچکی که اسمِ آن اکنون مشکین‌شهر است از قدیم «خیاو» بوده است و این کلمه نیز از «خوی» و «خی» و «او» که همان «آب» باشد ساخته شده است و «خیاو» نیز به معنیِ جایی است که آب از زمین می‌جوشد» (۲۰۴).
آگاهی: برای پیوند با ما می‌توانید به رایانشانی azdaa@parsianjoman.org نامه بفرستید. همچنین برای آگاهی از به‌روزرسانیهای تارنما می‌توانید هموندِ رویدادنامه پارسی‌انجمن شوید و نیز می‌توانید به تاربرگِ ما در فیس‌بوک یا تلگرام یا اینستاگرام بپیوندید.
جستارهای وابسته
زبان پارسی آماج تازش‌ها شهربراز- در برابر این همه تازش و دشمنی، سنگر بزرگ و پرتوانی نیست که از زبان پارسی دفاع کند و تنها می‌توان به برخی دلسوزان امیدوار بود و به توانایی زبان پارسی که ققنوس‌وار در همه‌ی تاریخ خود پایدار بوده است و پایدار خواهد […]
جایگاهِ گویشِ هراتی در میانِ گویشهای پارسیِ دری پارسی‌انجمن: در این جستار، نویسنده با بررسیِ گویشِ شهرِ هرات و روستاهای پیرامونش، در آغاز ویژگیِ گویشِ هراتی را در سنجش با گویشِ کابلی برنموده، و هم‌زمان، نشانه‌های نزدیک‌کننده‌ی گویشِ هراتی را به گویشِ تهرانی نشان داده است، و در پایان، برپایه‌ی ویژگیهای آواشناسی و صرفی، بدین برآیند رسیده که گویشِ هراتی جداسان از گویشِ کابلی و نزدیک به […]
نگاهی به کارنامه‌ی دانشیِ زنده‌یاد محمد دبیرسیاقی دبیرسیاقی با فرهنگِ دهخدا ۶۲ سال همکاری داشت که از این میان ۹ سالش در همکاری با خودِ علی‌اکبر دهخدا سپری شد، ۱۱ سالش نیز در همکاری با محمد معین و ۴۲ سالِ دیگرش نیز با جعفر شهیدی. می‌گویند که ایشان بامداد به وزارت داریی می‌رفت و پسین، رهسپارِ لغت‌نامه می‌شد و تا شب به کار واژه می‌پرداخت و چنین، اگر یاریِ دانشمندانی همچون او نبود بی‌گمان […]
بالاگرفتنِ هیاهوها بر سرِ واژه‌ی «خیابان» در افغانستان واژه‌ی «خیابان» پیش از آنکه کشوری به نامِ افغانستان در پهنه‌ی گیتی پا گیرد بر زبانِ پارسی‌زبانانِ هراتی روان بوده و شگفت اینجا است که خاستگاهِ واژه‌ی «خیابان» که شهرِ هرات است و این واژه از گویشِ هراتیِ پارسی به دیگر گویشهای زبانِ پارسی اندر شده، اکنون در زادگاهِ خود بیگانه دانسته شده و شهردارِ این شهر همه‌ی کوششِ خود را در این گذاشته […]
«پارسی» نهمین زبان پرکاربرد اینترنت شد «زبانِ پارسی» نهمین زبانِ پرکاربردِ اینترنت شد و در جایگاهی بالاتر از زبانهای چینی، ترکی و عربی ایستاد. همچنین هم‌اکنون، پارسی، پس از ژاپنی، پرکاربردترین زبانِ آسیا در جهانِ اینترنت است.
زبان فارسی و حکومتهای ترکان استاد جلال متینی در این جستار به اینکه چگونه زبانِ پارسیِ دری زبانِ رسمیِ ایرانشهریان شد پاسخ می‌دهد و در این میان جایگاهِ زبانِ پارسی را به روزگارِ فرمانرواییِ سررشته‌دارانِ ترک […]
خیابان از ترکیب خه (شهر) و پثان (پهان، منسوب به راه) در اوستایی و سنسکریت ساخته شده است. جزء خه در بهالیخه (شهر درخشان، بلخ) هم به کار رفته است.
پثان (پهان، منسوب به راه) بهتر است راه منسوب به (شهر) گرفته شود:
اتیمولوژی واژۀ خیابان
واژۀ خیابان را در زبانهای کهن هندوایرانی می توان به معنی راه منسوب به شهر گرفت. جزء خه به معنی شهر در نام بلخ (شهر درخشان و مقدس) هم به کار رفته است:
ख n. kha city, पथ m. patha [an] way
भाल n. bhAla lustre, ख n. kha city
اتیمولوژی واژۀ خیابان
بدین شکل اصلاح شد: واژۀ خیابان را در زبانهای کهن هندوایرانی می توان به معنی راه منسوب به شهر گرفت. جزء خه به معنی شهر در نام بلخ (شهر درخشان و مقدس) هم به کار رفته است:
ख n. kha city, भङ्गि f. bhangi (bhana, German bana) way
भाल n. bhAla lustre, ख n. kha city
چیزی که در هرات اشاره شده است با واژه مورد نظر جداست و دشت خیابان در افغانطتان هنوز هم در زبان هاست
واژه خیابان از دو کلمه خیا(خدا)+ بان(پسوند حفاظت) و کلا به معنای جایی که خدا حافظ و نگهبان آن است
تلفظ قسمت اول در گویش تنگسیری(در کتاب فرهنگ’ادب و گویش تنگسیری گردآوری حقیر)هم که بازمانده زبان فارسی میانه است به همین صورت به کار می رود
افرین حسین زنده بودی
میدانید که نام خیابان هرات در معجم البلدان خذابان و در طبقات الصوفیه هروی و تاریخ بیهقی خدابان امده همگرایی د و ی در بسیاری واژگان فارسی میامده – خیابان را از خداوان هری گرفته اند وخداو و خداوان جمع خداست و سپس در اسلام انرا خدابان گفته اند چون ان سرسبز بوده و راه داشته هم به چم گلستان و باغ و هم به چم راهی که دوسویش درختکاری و گل است یابلوار امده اما خیابان است
– دوستی که فرمودند خه به معنی شهر است نخست انکه شهر هیج جا خه نیامده و شهر به معنی ملک و مملکت است بلخ نامش پلخه و پهله است همان واژه پارس و پهله است و پلخه بامی به معنی بلخ روشن است و پلخه بَهی یعنی پلهه بهتری مانند تخت بَهی –
در پیوند با پرتو (عکس) سِپَهان درست‌تر است تا سپاهان
در پاکستان خیابان (خدابان) را متضاد بیابان (بی – آبان) گرفته اند. در این صورت خیابان یعنی محل دارای نهر آب؛ که این معنی نام شهر خیاو (وَراوی، مشکین شهر) نیز هست:
खेय n. kheya ditch
खात n. khAta ditch
Aban: attributed to water
वप्र m.n. vapra (vara) ditch
Avi: attributed to water
دوستان خیابان به دومعنی میتواند باشد هم کیا باند که بمعنی باند بزرگه وهم چون اب ودرخت اصله خیابانه احتمالاcute band یعنی مسیر زیبا درستش باشه