در این جُستار برخی از واژگان فارسی رایج در زبان ترکی عثمانی معرفی شده که با اندوه باید گفت در ایران به فراموشی سپرده شدهاند. شایان توجه است که شماری از این واژگان هنوز هم در زبان ترکی عثمانی کاربرد دارد.
خواننده گرامی توجه داشته باشد که ادعای تاثیرپذیری ژرف زبان عثمانی از زبان فارسی نه از سوی یک ایرانی، بلکه از سوی نویسندهی فرانسوی واژهنامه عثمانی-فرانسه گفته شده است.
واژهنامهی عثمانی به فرانسه (Tunr From cais)، در سال 1873 چاپ شده و در پیشگفتار آن آمده است:
« … دستنویس اولیهی فرهنگ عثمانی- فرانسه، کار «گیفر» است که منشی و مترجم شاهپیشین (لویی شانزدهم) فرانسه در زبانهای شرقی بود. در سال 1811 که دولت فرانسه همسایه ایالات تحت فرمان عثمانی بود، دستگاه حکومتی ناپلئون نیاز شدید به یک فرهنگ عثمانی- فرانسه احساس میکرد. به ویژه وزیر امور خارجه وقت دولت فرانسه علاقهی ویژهای به انتشار این فرهنگ از خود نشان میداد.
زبان ترکی در اصل خیلی ساده و فقیر بوده است؛ اما به تدریج با استفاده از منابع ارزشمند زبانهای عربی و فارسی غنی شده است. نویسندگان عثمانی از گذشته از واژگان این دو زبان بهره جستهاند. به طوری که بدون گزافه گویی میتوان گفت که سهچهارم زبان عثمانی کنونی از دو زبان نامبرده تشکیل شده است. از این رو، فرهنگی که بتواند مورد بهرهبرداری «قدیمیتر»ها و «جدید»ترها قرار گیرد، باید بخشهای زیر را در بر گیرد:
1ـ همهی واژههای ترکی اصیل.
2ـ اصطلاحات محدود خارجی که به صورت ترکی درآمده و در گفتوگویهای روزمره از آن بهرهگیری میشود.
3ـ همهی واژههای عربی و فارسی که به دلیل غنای زبان آنها نویسندگان، آنها را در زبان خود [عثمانی] وارد کرده و از آن استفاده میشود.
به این موارد، باید فعلهای ابتدایی و واژههای رایج فارسی را اضافه کنیم و …»
اینک برخی از واژههای فارسی که از فرهنگ مورد اشاره برگرفته شده، با شرحی کوتاه در مورد معنای آنها را بخوانید:
رنک: بزکوهی
سخنگذار: حاضر جواب
خجست: نام آوایی در موسیقی
خجیر: لذیذ
رزوان: باغ انگور (و واژهی رضوان در عربی به معنای بهشت نیز از این واژه گرفته شده است)
رزه: طناب چادر
آبگذر: کانال
آبکار: سقا
آبدست: وضو
پیلوچوب: مسواک
ابزاردان: جعبهی عطر و ادویه
آبک: جیوه
پرندوش: پریشب
پرواسیدن: لمس کردن
پرواش: انکار
خانهپر و سایهپرور: خانهزاد
بر و فرود: در بالا و پایین، سوار شدن و پیاده شدن
بروشک: گرد (پودر)
برهیخته: فرهیخته
برهیختن: دانش آموختن
پرهون: دایرهای که وسیلهی پرگار کشیده شده باشد، دایره خورشید، دایره
پریدار: شعبدهباز
پریر: دیروز
پریرسال: پارسال
تارچوبه: مارچوبه
تارم: یک اشکوب از خانه و داربست
تاره: نوعی کلبهی چوبی، تار موسیقی، نخ پنبهای
دو کارد: قیچی بزرگ خیاطی، قیچی برای چیدن پشم گوسفند (این واژه در زبان فارسی امروزی برای قیچی ویژهی چیدن پشم گوسفند، کاربرد دارد.)
جامکی: قواره پارچه
…
…
… »
و دهها هزار واژگان دیگر.
برگرفته از تارنمای پژوهشکدهی آذرپادگان
جستارهای وابسته
بارگیری کتاب «زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی» «زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی» کتابی پژوهشی است نوشتۀ دکتر محمدامین ریاحی. این کتاب نخستینبار در سال ۱۳۶۹ در تهران چاپ شدهاست.
نفوذ زبان و ادبیات فارسی در قلمرو عثمانی زندهیاد دکتر محمد امین ریاحی: زبان فارسی در آسیای صغیر چندین سده زبان رسمی بود و طبقۀ مبرز بدان سخن میگفتند و شعر میسرودند و کتاب مینوشتند. نامهنویسی به فارسی بود، وعظ و تدریس به فارسی بود، و در آن دیار، هزاران نسخه از متنهای فارسی را استنساخ کردهاند. اینها همگی اسناد گویایی از نفوذ زبان فارسی در آن سرزمین است. نفوذ فارسی منحصر […]
زبانِ آذربایجان در گذرِ زمان پارسیانجمن: «زبانِ آذربایجان در گذرِ زمان» نوشتهی پژوهندهی آذربایجانی دکتر عباس جوادی است. جوادی در تبریز زاده شد و، پس از دانشآموختگی از دبیرستانِ فردوسیِ تبریز و دانشگاهِ آنکارا، دکترای خود را در رشتههای زبانشناسی، خاورشناسی و زبان و ادبِ آلمانی از دانشگاهِ کلن گرفت. ایشان در این نبیگ به سد پرسشِ همگانی دربارهی تاریخ و فرهنگ و […]
اورتایلی: برای ما ترکان فرهنگ و تمدن ایران مرتبه یونان برای اروپا را دارد ایلبر اروتایلی، تاریخنگار و ترکشناس نامدار ترک، در سخنرانیای در دانشگاه ازمیر به جایگاه فرهنگ ایرانی در ترکیه و پیوندهای زبان و فرهنگ و شهرآیینی ایرانی و زبان و فرهنگ ترکی پرداخت و گفت: «تاریخ گذشتهی ایران در دنیا جایی مستثنا دارد. فرهنگ ترکی و زبان ترکی نسبت به فرهنگ ایرانی یک فرهنگ روستایی است. ایران استاد ما است و ترکان در خدمت […]
رفعت یالچین: بسیاری از واژههای ترکی از فارسی گرفته شدهاند رفعت یالچین بالاطه (دانشگاه اژۀ ازمیر): ازآنجاییکه ترکیه کشوری مسلمان بود، دین باعث ورود زبان عربی به ترکیه شد اما در مقایسه با زبان فارسی، تأثیر زبان عربی محدود است. بسیاری از واژههایی که در نوشتن شعر و نثر ترکی به کار برده میشوند، از فارسی گرفته […]
بارگیری «زبان آذربایجان و وحدت ملی ایران» پارسیانجمن: ناصح ناطق در زبان آذربایجان و وحدت ملی ایران به زبان کهن آذربایجان، آذری، که پیش از ترکیْ زبان آذربایجانیان بود، پرداخته و دنبالهی پژوهشهای زندهیادان احمد کسروی، یحیی ذکاء، عبدالعلی کارنگ و منوچهر مرتضوی را پی گرفته است. گفتنی است که همهی پژوهشگران نامبرده که در زبان باستان آذربایجان پژوهیدهاند خود […]
در این جستار به واژگانی اشاره شده که اکنون در خود پارسی کاربری ندارند. چه خوب است به واژگان آشناتر پارسی که در ترکی استانبولی وجود دارند نیز پرداخته شود. واژگانی چون گناه.