رفعت یالچین: بسیاری از واژه‌های ترکی از فارسی گرفته شده‌اند

 

مژده کلهر (روزنامه‌نگار در ترکیه): زبان فارسی در دوره‌ای طولانی زبان رسمی دربار سلاطین عثمانی بوده‌است. دیداری کوتاه و گذرا از موزه‌های ترکیه و حتی گذر از مناطق قدیمی و آثار تاریخی شهرهای این کشور، که مملو از خط و زبان فارسی است، نشان می‌دهد که این زبان تا چه پایه در این کشور متداول بوده‌است.

این موضوع را با رفعت یالچین بالاطه، فارغ‌التحصیل ادبیات فارسی و استاد بازنشستۀ درس‌های عثمانی، درمیان گذاشتیم. این گفت‌وگو با یالچین در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه اژۀ ازمیر انجام شده‌است.

 

اگر بخواهیم همسایگی را یکی از دلایل تأثیر زبان فارسی در دربار عثمانی قلمداد کنیم، این سؤال پیش می‌آید که چرا زبان فارسی؟ ترکیه با کشور‌های دیگر هم همسایه است که تأثیرشان بر زبان ترکی بسیارکم است.

علاقۀ بسیاری از ترک‌ها به ادبیات فارسی و عربی یکی از دلایل ورود زبان فارسی به ترکیه بود و تأثیر بسیاری بر این سرزمین گذاشت. ازآنجایی‌که ترکیه کشوری مسلمان بود، دین باعث ورود زبان عربی به ترکیه شد اما در مقایسه با زبان فارسی، تأثیر زبان عربی محدود است. بسیاری از واژه‌هایی که در نوشتن شعر و نثر ترکی به کار برده می‌شوند، از فارسی گرفته شده‌اند. آن‌هم شاید به‌دلیلِ آسانی زبان فارسی باشد.

ازآنجایی‌که ترکیه کشوری مسلمان بود، دین باعث ورود زبان عربی به ترکیه شد اما در مقایسه با زبان فارسی، تأثیر زبان عربی محدود است. بسیاری از واژه‌هایی که در نوشتن شعر و نثر ترکی به کار برده می‌شوند، از فارسی گرفته شده‌اند.

عربی نسبت به فارسی زبان دشوارتری است. ما عربی را فقط از جنبۀ دینی آن گرفته‌ایم، فارسی را هم از جهت ادبیات این زبان. نسل قدیم بیشتر از ما به ادبیات علاقه داشت. آن‌ها هنگام نوشتن از اوزان عروضی استفاده می‌کردند و به‌همین‌دلیل، در دیوان ادبیات ما کلمات فارسی بسیار زیاد است. فارسی تأثیر مستقیم بر زبان ما دارد و عربی تقریباً در امور دینی خلاصه می‌شود.

زبان فارسی در دربار عثمانی در دوره‌ای به زبانی دیوانی بدل شد. علت آن چیست؟

منشأ آن را می‌توان در دولت ترک‌تبار سلجوقی دانست که در ایران تأسیس شد. آن‌ها هم فارسی حرف می‌زدند؛ در دربار آن‌ها هم زبان گفت‌وگو فارسی بوده‌است. زبان دربار عثمانی هم ادامۀ زبان گفتاری دربار سلجوقی و فارسی بوده‌است.

پس نتیجه می‌گیریم، امپراتوری عثمانی خودش را به ایران و زبان فارسی نزدیک‌تر می‌دیده تا دیگر کشورهای همسایه؟

بله. چون زبان فارسی راحت‌تر و آهنگین است مردم زبان خودشان را به کلمات فارسی نزدیک‌تر دیده‌اند و از آن تأثیر پذیرفته‌اند. ایرانِ گذشته اصلاً ربطی به ایران امروز ندارد. سرچشمۀ آزادی در آن خاک بوده‌است. شعرهای رودکی را چه کسی می‌تواند بسراید؟ شعرهای حافظ و سعدی نشان‌دهندۀ ظرفیت‌های اجتماعی در آن مملکت بوده‌است. آثار آن‌ها فوق‌العاده است. این‌همه آزادی در کجای دنیا وجود داشت؟ فقط در سرزمین شما.

شما زبان فارسی را در ترکیه یاد گرفته‌اید؟

من فارسی را در عرض یک ماه در ترکیه آموختم. در استانبول یک مکتب ایرانی وجود داشت که به‌صورتِ رایگان کلاس برگزار می‌کرد. در ابتدا یک کلاس سی‌نفره بودیم که در عرض چند روز فقط من ماندم. بعد از مدتی در همان مکان من کلاس‌های زبان فارسی برگزار کردم.

من زبان فارسی را با تمام فرهنگ ایرانی آموختم. می‌خواهم بگویم ما بیشتر از اینکه به عرب‌ها نزدیک باشیم، خودمان را به فرهنگ ایرانی و کشور شما نزدیک می‌بینیم. فرهنگ‌هایمان بسیار به هم نزدیک است.

عاقبتِ زبان فارسی در عثمانی پس از تشکیل جمهوری در این کشور چه شد؟ با دامنۀ نفوذ بسیار، بالاخره چرا به‌یک‌باره در ترکیه از بین رفت و کنار گذاشته شد؟

بعد از اعلام جمهوریت در ترکیه، زبان در این کشور تغییراتی زیادی کرد و حتی خط و الفبا هم عوض شد و الفبای لاتین جانشین الفبای قدیمی شد.

در این شرایط، با تشویق دولت، آرام‌آرام از به‌کارگیری کلمات با ریشۀ فارسی هم خودداری شد. البته فقط خواست دولت نیست، این ارتباط مستقیم به مردمان یک کشور دارد. مردم اگر بخواهند کلمه‌ای را به کار ببرند کسی جلودار آن‌ها نیست. بسیاری از کلمات به دلایل متعددی در طول زمان فراموش می‌شوند و یا جایگزین دیگر پیدا می‌کنند.

سرچشمۀ آزادی در آن خاک (ایرانِ گذشته) بوده‌است. شعرهای رودکی را چه کسی می‌تواند بسراید؟ شعرهای حافظ و سعدی نشان‌دهندۀ ظرفیت‌های اجتماعی در آن مملکت بوده‌است. آثار آن‌ها فوق‌العاده است. این‌همه آزادی در کجای دنیا وجود داشت؟ فقط در سرزمین شما.

بسیاری از کلمات هم بنا به شرایط ایجاد و خلق می‌شوند. سبک مردمان ترکیه بعد از عثمانی تغییرات زیادی داشته‌است. آن‌ها حتی زبان شعری‌شان را هم عوض کردند. گفتند که چرا زبان ترکی به کار نبریم. تمایل به کلمات ترکی زیاد شد و البته تحصیلات قدیمی هم تأثیر زیادی داشت. در آن زمان مدارس تحت حکومت عثمانی بود و شیوۀ درسی خودشان را داشتند. فکر می‌کنم که آن‌ها بخت این را نداشتند که ما دیگر کلمات گذشته را به کار نمی‌بریم. کلمات زبان ترکی هم بعد از اعلام جمهوریت اعلام شد. 

ازآنجایی‌که بخش اعظمی از تاریخ ترکیه به زبان عثمانی نوشته شده‌است و به آن زبان برمی‌گردد، چرا در مدارس یک واحد درسی خاص به این زبان اختصاص نمی‌دهند؟ به‌هرحال، ترکیه حدود هشتاد سال است که از حروف لاتین استفاده می‌کند و هشتاد سال برای یک تاریخ بسیار زمان کوتاهی است.

درس‌های عثمانی، که در رشته‌های تاریخ در دانشکده تدریس می‌شود، برای همین موضوع است. من به دانشجویان می‌گویم که اگر گذشته‌تان را ندانید، چطور می‌توانید درموردِ تاریخ خود حرف بزنید؟ کسی که می‌گوید فقط یک درس عثمانی برای تمام مدارس بگذاریم متعصب است.

این تعصب نسبت به زبان فارسی هم وجود دارد. این‌طور نیست؟

زمانی من به شهرداری بورنوا (Bornova) -منطقه‌ای در ازمیر- مراجعه کردم و درخواست ایجاد دوره‌های فارسی کردم -که آن را خیلی مفید می‌دانم- ولی شهرداری منطقه، که از حزب جمهوری خلق است، جواب رد به من داد و یک‌سری بهانه آورد و درنهایت اینکه گفتند، به این زبان احتیاج نداریم.

این را خیانت و اهانت به آتاتورک تلقی می‌کنند؟

البته. البته. حزب جمهوری خلق حزبی است که آتاتورک به وجود آورده‌است. خیلی حیف است که این افراد این‌طور با موضوع برخورد می‌کنند. آتاتورک خودش کسی بود که زبان فارسی و عربی و زبان‌های اروپایی را بلد بود.

فارسی هم می‌دانسته؟

بله. آیا من که هم فارسی و هم عربی بلد هستم ایرادی دارد؟ دانستن زبان فارسی و عربی در دوره‌ای ضد ارزش تلقی می‌شده‌است. 

درحالِ‌حاضر، وضع زبان فارسی در دانشگاه‌ها چگونه است؟ آیا بابت گسترش این زبان نگرانی وجود دارد؟

ما به این زبان نیاز داریم چون بسیاری از نسخ قدیمی ما به این خط و زبان است. تقریباً در ده دانشگاه دولتی این رشته تأسیس شده‌است و خود من هم از دانشکدۀ ادبیات فارسی فارغ‌التحصیل شده‌ام. ما برای مناسبات اقتصادی و تجاری‌مان هم به این زبان احتیاج داریم.

ما به این زبان نیاز داریم چون بسیاری از نسخ قدیمی ما به این خط و زبان است. تقریباً در ده دانشگاه دولتی این رشته تأسیس شده‌است و خود من هم از دانشکده ادبیات فارسی فارغ‌التحصیل شده‌ام. ما برای مناسبات اقتصادی و تجاری‌مان هم به این زبان احتیاج داریم.

آیا دولت از فراگیری این زبان حمایت نمی‌کند؟

با این قضیه کمی با منطق حزبی برخورد می‌شود. به‌این‌صورت که اگر الان از این دولت درخواست کمک کنیم، یاری می‌کند. در آنکارا و استانبول کلاس‌های زبان فارسی برقرار است. اما همان‌طورکه گفتم در ازمیر با مشکل مواجه شدیم. در استانبول کلاس‌های زیادی تأسیس شده‌است اما در شهرهای دیگر وضع به گونه‌ای دیگر است.

تغییرات زبانی از چه زمانی و چگونه شروع شد؟

همان‌طورکه گفتم، در گذشته مردم فارسی و عربی به کار می‌بردند. قشری که این‌ها را به کار می‌برد قشر تحصیل‌کرده بود. مردم عادی ترکی به کار می‌بردند؛ وقتی یک‌سری تغییرات ایجاد شد و زبانی مرسوم شد که مردم عادی هم در فهمیدن آن دچار مشکل نشوند.

برای درک و فهم زمینه‌سازی‌هایی لازم بود. بخشی از این زمینه‌سازی هم دوری از زبان فارسی و عربی بود. به‌همین‌دلیل، کم‌کم کلمات فارسی و عربی در زبان ترکی کم‌رنگ شد. ولی به‌رغمِ این کم‌رنگی می‌بینیم که هنوز بسیاری از کلمات فارسی در زبان ما وجود دارد.

 برگرفته از بی‌.بی‌.سی پارسی