ریشه شناسی
Бо пайдоиши “Дасотир” нивисандагоне бисёр аз садаҳои ёздаҳуми маҳӣ бад-ин сӯ дар Ҳинд ва Эрон ва дигар сарзаминҳои порсизабон аз сабки сараи он пайравӣ карданд. Яке аз ишон Ғолиби Деҳлавӣ, чомасаро ва нивисандаи бузурги порсигӯи Ҳинд аст. Дар ин ҷустор нивисанда (Қаҳрамони Сулаймонӣ) мекӯшад фарозу нишеби дасотиринивисони Ҳиндро бо рӯйкард ба чомаҳои Ғолиб баррасад.
Аз Юстӣ корҳое арзанда ба ёдгор монда, ки арзандатарини онҳо “Номномаи эронӣ” (Iranisches Namenbuch) аст, ки ба соли 1895 чопахш шудааст. Ин нибег (китоб) дарбардорандаи наздики 4500 ном ва 9500 каси ҷудогона аст, ки аз нивиштаҳои эронӣ (авестоӣ, порсии бостон, паҳлавонӣ, порсиг ва порсӣ) ва нивиштаҳои анэронӣ (ошӯриён, юнониён, ҷуҳудон, сурёниён, ъарабон ва…) то замони Юстӣ ба даст омада буд.
Дар ин ҷустор Ъаббоси Ҷаводӣ бар пояи дидгоҳҳои модшиносон ва забоншиносони номдоре чун Дёкунуф, Минурскӣ, МакКензӣ ва Виндфур нишон медиҳад, ки забони курдӣ, ки дар гурӯҳи забонҳои эронӣ ҷой дорад, батанҳоӣ бозмондаи забони модии бостон нест ва чунин нигарише ба дур аз ҳар гуна пажӯҳиши донишӣ аст.
‘Авесто’ куҳантарин нивиштаи барҷоймонда аз забонҳои эронии бостон ба шумор меояд, ки дарбардорандаи ҳазорон вожа дар заминаи ойину фарҳанг ва дониши эрониёни бостон аст. Будани вожаҳое дар заминаҳои гуногуни донишӣ ҳамчун фарзонагӣ, ахтаршиносӣ, пизишкӣ ва… нишон медиҳад, ки забони авестоӣ аз тавоноиҳо ва вижагиҳои як забони донишӣ бархурдор будааст.
“Фарҳанги Қаввос”, нивиштаи Фахруддини Муборакшоҳи Қаввос ё Фахруддини Камонгар, аз фарҳангҳои куҳани порсӣ аст, ки дар садаи ҳафтум дар панҷ бахш дар Ҳиндустон нивишта шудааст. Нивисандаи онро бояд поягузори фарҳангнивисӣ дар Ҳиндустон ба шумор овард, чи ба пайравӣ аз ин фарҳанг фарҳангҳои бисёре чун “Дастур-ул-фазл”, “Зуфонгӯё”, “Баҳр-ул-фазоил” ва “Шарафнома” дар Ҳиндустон нивишта шудаанд.
Забони порсӣ бо ҳамаи зояндагӣ ва зоёӣ метавонад аз шеваҳо ва намунаҳои вожасозӣ, бавижа дар корвожа (феъл), аз порсиг (порсии миёна) пайравӣ ва баҳраҷӯӣ кунад ва тавоноии худро дар баробари ниёзҳои рӯзона, бавижа дар паҳнаи дониш ва киругӣ (саноъат) бияфзояд. Ин шева метавонад яке аз роҳҳои дурусту баҳинҷори вожасозӣ бошад.
Ёддошти нахуст ба вожаи “фаровон” мепардозад. Ёддошти дувум гардониш ва гузориши банде аз нивишторгони монавӣ аст. Ёддошти севум дар бораи чам (маъно)-ҳои гуногуни “сухан” аст ва ин ки чигуна сухан аз “гуфтор” ба “кор” дар Шоҳнома дигариши чамӣ ёфтааст. Вопасин ёддошт ҳам дар бораи вожаи “қаҳрамон” аст ва ин ки чигуна ин вожа аз порсиг ба ъарабӣ рафтааст.
Аббоси Кайвони Қазвинӣ (1317-1240) аз донишмандони ъорифи садаи сездаҳум ва чаҳордаҳуми хуршедӣ аст. Вай яке аз пуштибонони порсинивисӣ дар даврони Қоҷор буд, ки нивиштаи зер аз ӯ гувоҳи ин сухан аст.
«Тавоноии забони порсӣ» аз зиндаёд Муҳаммадъалии Ливоӣ, жарфои дониши забоншиносии донишомӯхтагони даврони ризошоҳӣ ва низ кӯшиши ин гурӯҳ дар посдориву полоиши донишваронаи забони порсиро аз ҳар он чи рангу бӯи бегона дорад, банекӣ менамоёнад.
Зиндаёд Ливоӣ дар «Вандҳои порсӣ» наздики 300 ванд (24 пасванди порсии бостон, 124 ванди авестоӣ, 54 ванди порсиг [=паҳлавӣ] ва 74 ванди порсӣ)-ро баррасида ва дар поён, афзун бар феҳристи вандҳо, вожаномае ба фаронсавӣ ва порсӣ дарандохта, ки вожаҳои дастури забони бакоррафта дар ин нибегро барменамояд.