کتابخانه
Ъабдулҳусейни Нӯшин, нивисанда, пажӯҳанда, ҳунарманд ва бунёдгузори намоиши навин ва ҷаҳонӣ дар Эрон, яке аз чеҳраҳои номдори рӯзгори мо буд. Аз ӯ нибеги арзандаи “Вожаномак” дар гузориши вожаҳои душвори “Шоҳнома” бар ҷой монда, ки дастакалиди гиреҳгушоест дар дасти ҳар пажӯҳандаи “Шоҳнома”-и Фирдавсии бузург.
Дар ин ду ҷустор Аронӣ бар боистагии посдошти Эрон ва густариши забони миллии Эрон пардохтааст ва дар ҷойгоҳи як эронии озарбойҷонӣ посухе кӯбанда ба понтуркистҳои ъусмонӣ додааст. Аронӣ дар “Озарбойҷон ё як масъалаи ҳаётию мамотии Эрон” нивисад: “Озарбойҷон, чунонки аз исмаш пайдо ва ошкор аст, мазҳари оташи муқаддасест, ки рӯшноии фикр ва ҳарорати рӯҳи эрониро дар адвори мухталифа ба ъоламиён нишон дода…”
Забони кирмониён порсии адабӣ аст ва доманаи вожаҳои гӯишии ишон чандон густарда нест. Кирмониён, ҳамчун шерозиён, бахшҳои забардорро ба зер фаро мегӯянд ва дар ҳамсанҷӣ бо порсии Теҳрон, миёни бахшҳои вожа дар Кирмон кашише бештар шунида мешавад. Гузашта аз инҳо, бештари вожаҳое, ки миёни онҳо “о” аст, ба “ав” дигар ва фарогуфта мешавад, ва бар ин поя, гӯиши кирмониён аз гӯишҳои ширину хушоҳанги порсӣ аст.
Пажӯҳишҳои торихӣ ва забоншинохтӣ барӯшанӣ нишон медиҳанд, ки то пеш аз турктозии туркону муғулон ба Эронзамин забони Озарбойҷон гӯише аз порсӣ будааст, ки пажӯҳишгарон онро “паҳлавии озарӣ” хондаанд. Паҳлавии озарӣ бо он ки кунун ҷои хешро ба туркии озарӣ дода, бо ҳамаи ин, вожаҳое пуршумор аз он дар забони имрӯзи Озарбойҷон бар ҷой мондааст.
“Шоҳнома” корномаи сипанди эрониёни бостон, гаронсангтарин ва пурарҷтарин нивиштаи порсӣ ва яке аз волотарину бузургтарин нивиштаҳои адабии ҷаҳон аст. Ҷуз инҳо, шоҳномахонӣ ва шоҳномапажӯҳӣ роҳе бас ширин аст барои ҳар он кас, ки хостори ошноии жарфпоя бо ториху фарҳанги Эронзамин ва низ порсинивисии баҳанҷору ойинманд аст.
Дар соли 1327 Сайид Ҳасани Тақизода суханоне дар бораи забони порсӣ ва торихи Эрони Бостон дар Донишкадаи адабиёти Донишгоҳи Теҳрон ронд, ки на танҳо пуштвонае донишӣ надошт, ки сахт ёва ва эронситезона ҳам буд. Суханоне ҳамчун набуди донишу фарҳанг ва адаб дар Эрони Бостон(!) ва…
“Фармонҳои шоҳаншоҳии Ҳахоманишӣ” ганҷинае гаронсанг аз вожаҳои забони ориёӣ ё порсии бостон аст. Забоне, ки порсии имрӯз дунболаи он ба шумор меояд. Ин нибег (китоб) нивиштаи Ралф Норман Шорп, устодёри пешини забонҳои ориёӣ ва порсӣг (паҳлавӣ)-и Донишгоҳи Шероз аст, ки дар соли 1346 нивишта шуда.
Гӯишҳои эронӣ пуштвонае сутург барои забони порсиянд ва агар рӯзе фарҳанге ҳамасӯя барои забони порсӣ нивишта шавад, он фарҳанг бояд бар бунёди фарҳангҳои гӯишҳои гуногуни эронӣ низ бошад. Яке аз ин гӯишҳо гӯиши беҳдинони Язду Кирмон аст, ки худи ишон онро гӯиши “дарӣ” хонанд.
Бо пайдоиши “Дасотир” нивисандагоне бисёр аз садаҳои ёздаҳуми маҳӣ бад-ин сӯ дар Ҳинд ва Эрон ва дигар сарзаминҳои порсизабон аз сабки сараи он пайравӣ карданд. Яке аз ишон Ғолиби Деҳлавӣ, чомасаро ва нивисандаи бузурги порсигӯи Ҳинд аст. Дар ин ҷустор нивисанда (Қаҳрамони Сулаймонӣ) мекӯшад фарозу нишеби дасотиринивисони Ҳиндро бо рӯйкард ба чомаҳои Ғолиб баррасад.
Муҳимтарин вижагии ин асар он аст, ки Ҳакими Майсарии Суғдӣ бо таъкид изҳор медорад, ки ‘Донишнома’-ашро на ба ъарабӣ, балки ба забони модарияш – ПОРСӢ сурудааст. Фарзанди арҷманди Суғд – Ҳакими Майсарӣ дар баробари тозӣ аз забони поки порсии хеш, аз сарзамини номдораш Эрон бо ифтихори тамом сухан мегӯяд. Ин ҳама ифтихору сарбуландии миллӣ он замон албатта аз баракати давлати Сомониён дар рӯҳу шарёни ъумум туғён карда буд.