Гелос дар забони порсӣ номи меваест аз хонаводаи олу ва аз радаи олболу (олуболу), ки маъмулан ширин аст. Шакли онро дар забони порсии миёна (паҳлавӣ) ва порсии куҳан пайдо накардам, аммо дар забони юнонӣ ба дарахти ин мева “kerasos” гуфта мешавад, ки шабоҳати наздике ба вожаи “гелос” дорад. Решаи вожаи юнониро аз забонхои Осиёи Кеҳтар (Фругия ё Фригия = Phrygian) донистаанд.
Пас аз дастёбии Русияи тезорӣ ба Осиёи Миёна, давлати Русия кӯшид пайвандҳои эрониёни он сомонро бо дигар ҳамтаборонашон бурида ва сохтори фарҳангиву иҷтимоъии онҷоро аз нав ва бар пояи ниёзҳои истеъмории худ бисозад. Аз ин рӯ, номи тоҷикро, ки бо маънои “эронӣ” буд, ба унвони номи қавму нажоде тоза матраҳ кард ва он сарзаминро Тоҷикистон хонд. Бо ин ки забони онон порсӣ буд, дар ростои ҳамон ҳадафҳои худ ин гӯиши минтақаии порсиро ҳам “забони тоҷикӣ” хонд ва хатти ононро аз порсӣ нахуст ба лотин ва сипас ба сириллик баргардонд, то буридани пайвандҳо комилтар шавад.
Аз онҷо ки забони порсӣ яке аз омилҳои пайванддиҳандаи эрониён дар тӯли торих, бавижа пас аз ислом будааст, таҷзияталабон ва душманони Эрон батозагӣ барои расидан ба ҳадафҳои шуми худ нӯки ҳамларо ба сӯи забони порсӣ гирифтаанд ва дар ин росто иддиъоҳои бепояву масхарае мекунанд, ки ба чанд мавриди онҳо мепардозем.
Дар ин ҷустор бархе аз вожагони форсии роиҷ дар забони туркии усмонӣ муъаррифӣ шуда, ки бо андӯҳ бояд гуфт дар Эрон ба фаромӯшӣ супурда шудаанд. Шоёни таваҷҷуҳ аст, ки шуморе аз ин вожагон ҳанӯз дар забони туркии усмонӣ корбурд дорад. Хонандаи гиромӣ таваҷҷуҳ дошта бошад, ки иддиъои таъсирпазирии жарфи забони усмонӣ аз забони форсӣ на аз сӯйи як эронӣ, балки аз сӯи нивисандаи фаронсавии Вожаномаи усмонӣ-фаронса гуфта шудааст.
Ошноии эрониён бо кишвари Жопун ба авосити даврони Қоҷор бозмегардад. То ҷое ки бар нигоранда рӯшан аст, пеш аз он, дар даврони Сафавия сафири Шоҳ Сулаймони Сафавӣ дар Сиём (Тойланд) дар китоби сафарномааш “Сафинаи сулаймонӣ” ишораҳое ба кишвари Жопун, шароити иқлимӣ ва мардумони он кардааст. Пас аз он, Мирзо Иброҳими Саҳҳофбошӣ дидаҳои худ аз сафар ба Машриқи Дур ба соли 1897-ро дар сафарномаи худ овардааст, ки ҳудуди 10 сафҳа аз он ба кишвари Жопун ихтисос дорад.
Дувумин гирдиҳамоии ҷаҳонии забонҳо ва гӯишҳои эронӣ аз сӯйи бахши эроншиносӣ ва забоншиносии Маркази Доиратулмаъорифи Бузурги Исломӣ ва бо ҳамкории Донишгоҳи Теҳрон, Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ, Анҷумани забоншиносии Эрон ва Донишгоҳи Соломонко (Испониё) 14 ва 15 даймоҳи 1393, мусодиф бо 4 ва 5 январи 2015, баргузор мешавад.
Ҳамин акнун дар манотиқи паштуннишин вақте кӯдаке мехоҳад босавод шавад, “Гулистон”-и Саъдӣ мехонад, Мавлоно ва Ҳофиз мехонад. Як муаррихи бузурги Афғонистон, ки дар Эрон низ чеҳраи шинохташудае аст, ба номи устод Абдулҳаййи Ҳабибӣ, мегуфт, мо забони дариро аз Байҳақӣ ва Ҳофиз ва Саъдӣ омӯхтаем, яъне ҳамин ҳоло ҳам осори таълимии забони форсӣ барои кӯдакон дар масоҷиди паштуннишин вуҷуд дорад.
Вожаҳоеро, ки дорои вокҳои вижаи забони арабӣ (ث، ح، ع، ق، ص، ض، ط و ظ) ҳастанд, метавон ба чандин десаи гуногун нивишт. Барои намуна, вожаи “амиқ” (عمیق)-ро ба чаҳор десаи гуногун (امیغ، امیق، عمیغ و عمیق), вожаи “аср” (عصر)-ро ба шаш десаи гуногун (اسر، اثر، اصر، عسر، عثر و عصر), вожаи “азм” (عزم)-ро ба ҳашт десаи гуногун ва ҳатто вожаи “эҳтизоз” (اهتزاز)-ро метавон ба 128 десаи гуногун нивишт. Чироии он ин аст ки овои вокҳои вижаи забони арабӣ дар рожмони овоии забони порсӣ вуҷуд надоранд ва ин сабаб шуда, ки шуморе аз вокҳо дар забони порсӣ хониши яксон дошта бошанд.
Идеулужии ҳоким дар даврони шӯравӣ Садриддин Айниро яке аз бунёнгузорони алифбои лотин ва пириллик дар Тоҷикистон муъаррифӣ мекард. Бисёре ҳам ба ин пиндор вақъ ниҳоданду бовар карданд; ғофил аз ин ки “бунёнгузор”-и алифбоҳои бегона дар Тоҷикистон ҳатто як асар ё номаи худро ба хатте ҷуз порсӣ нанигоштааст ва дар воқеъ, аз мухолифони хомӯши тағйири алифбо дар поёни даҳаҳои 1920 ва 1930 будааст.
Фарҳангистони Эрон ниҳоде буд, ки дар 29 ардибиҳишти 1314 барои посдорӣ ва полоиши забону дабираи порсӣ ба фармони Ризошоҳ оғоз ба кор ва кӯшишҳои худро то соли 1333 дунбол кард. Онро “Фарҳангистони нахуст” низ номидаанд. Дар нигоҳе гузаро метавон гуфт, ки бештари кӯшишҳои Фарҳангистони Эрон дар заминаи вожагузинӣ буд, ки бо рӯйовариши густардаи тӯдаҳои мардум низ рӯбарӯ шуд.