Пажӯҳишҳои торихӣ ва забоншинохтӣ барӯшанӣ нишон медиҳанд, ки то пеш аз турктозии туркону муғулон ба Эронзамин забони Озарбойҷон гӯише аз порсӣ будааст, ки пажӯҳишгарон онро “паҳлавии озарӣ” хондаанд. Паҳлавии озарӣ бо он ки кунун ҷои хешро ба туркии озарӣ дода, бо ҳамаи ин, вожаҳое пуршумор аз он дар забони имрӯзи Озарбойҷон бар ҷой мондааст.
Ба замони Сосониён ду ниҳоди омӯзишу парвариши кӯдакон буд: дабиристон ва ҳирбадистон. Кори дабиристон омӯзиши хондану нивиштан буд ва кори ҳирбадистон омӯзиш барои муғ гаштан. Гуфтори Раҳоми Аша дар бораи омӯзишу парвариш дар Эрони бостон бар пояи нивиштаҳои бостонии барҷоймонда аст.
Вожаи порсиги “эрон” (ērān) ба чами “ориёиён” аст ва “эроншаҳр” (ērānšahr) номи шоҳаншоҳии Эрон буд ба рӯзгори Сосониён. Шопур дар сангнибиштаи сезабонааш дар Каъбаи Зардушт хешро “фармонравои Эроншаҳр” шиносонд. Сипастар вожаи pārs(īg) – “порс, порсӣ” барои ҳамаи мардумон ва сарзаминҳои эронӣ ба кор рафт; ва номи Порс ҳамтои номи Эроншаҳр шуд.
Дар бораи хатти порсӣ муҳаққиқон зиёд таҳқиқ кардаанд, бахусус жопуниҳо. Хатти порсӣ, ба лиҳози сохторӣ як навъе грофик ё фурми ҳунарӣ дорад. Ин хеле муҳим аст, ки ба нохудогоҳи ҷамъиамон бисёр муносиб ҳаст. Хаттҳо ки сода ихтироъ намешаванд. Масалан, ба таври намуна ба шумо бигуям, ман хатти сириллик метавонам бихонам, аммо вақте ки ба хатти ниёкон Ҳофиз мехонам ё Хайём ё Туғрал ё ҳар каси дигаре аз ин бузургон, ман эҳсоси дигаре мекунам.
“Бидон, ки бештари шаҳрҳои аъоҷим (ъаҷамиҳо) ба номи афроде, ки онро поярезӣ кардаанд, номгузорӣ шудааст, дар маҳалли худаш иншоаллоҳ ҳар якеро тавзеҳ хоҳем дод. Ва забони ин иқлимҳои ҳаштгона ъаҷамӣ аст, магар бархеро дарӣ хонанд ва бархеро печида, аммо ҳамаи онҳо як ном дорад, ки “форсӣ” номида мешавад…”
Вақте ки осори шоъирон ва донишмандони тоҷикро, ки дар Варазруд (Тоҷикистону Узбакистони имрӯзӣ) дар авоили қуруни вусто зистаанд, мутолеъа мекунед, ба як чизи ҷолиб мутаваҷҷеҳ мешавед. Он чиз масъалаи таърифи ҳувият ва худшиносии онҳост. Ҳувияти онҳо аз се ъунсури аслӣ иборат аст, ки ба ҳам пайванди ногусастанӣ доранд. Ҳамаи онҳо забони худро ПОРСӢ, сарзамини худро ЭРОН ва табори худро ПОРСӢ (муродифи тоҷик, эронӣ ё ъаҷамӣ) медонанд.
Дар макони ҷон бувад кавну макони порсӣ,
Сад ҷаҳон гунҷидааст андар ҷаҳони порсӣ.
Эй, ки дар маҳдудаи чашмат нишастӣ, о бурун,
То бубинӣ аз карон то бекарони порсӣ!
То силоҳи мо камони Эраҷу Ораш бувад,
Мезанад бар синаи душман камони порсӣ.
Дар оғози асри 20 Садриддин Айнӣ ин вазъиятро дарк карда, барои “ЗАБОНИ ПОРСИИ СОДА” (иборае, ки ӯ бисёр истифода мебурд) кору фаъолият мекард. Саид Нафисӣ ва Парвиз Нотили Хонларӣ забони содаи порсиро дар Тоҷикистон писандида, аммо дар ҳеч сурат онро забони бегона дарнаёфта буданд.
Тамоми бузургоне, ки ба ин забон нивиштаанд, чи Рӯдакию Фирдавсӣ ва чи Пури Синову Берунӣ, чи Хайёму Мавлавӣ ва чи Ҳофизу Саъдӣ, худро порсизабон медонистанд ва дар саросари ҷаҳон “порсизабон” ба шумор меоянд. Порсӣ забонест, ки имрӯз ҳам бо офаридаҳои тозаи худ мояи ифтихори мост.
“Шоҳнома” корномаи сипанди эрониёни бостон, гаронсангтарин ва пурарҷтарин нивиштаи порсӣ ва яке аз волотарину бузургтарин нивиштаҳои адабии ҷаҳон аст. Ҷуз инҳо, шоҳномахонӣ ва шоҳномапажӯҳӣ роҳе бас ширин аст барои ҳар он кас, ки хостори ошноии жарфпоя бо ториху фарҳанги Эронзамин ва низ порсинивисии баҳанҷору ойинманд аст.