Нигоҳе ба «Курдҳо ва хостгоҳи онҳо», нивиштаи Горник Осотуриён

 Аббоси Салимии Онгил: То ҷое ки нигоранда мутолеъоти курдшиносиро пай гирифтааст, ин пижӯҳиш яке аз дақиқтарин ва равишмандтарин пижӯҳишҳост, ки дар бораи хостгоҳи курдҳо ва фароянди шаклгирии қавми курд анҷом гирифтааст.[1] Китоби ёдшуда баргардон мақолае баланд аст, ки дар сол 2009 дар маҷаллаи Эрон ва Қафқоз (Iran and the Caucasus) мунташир шудааст. Ончи ин пижӯҳишро аз бисёре пижӯҳишҳои дигар ҷудо мекунад дар ду вежаги нуҳуфтааст:

Алиф) равишманд будани ин пижӯҳиш ва фосилаи нуҷумиаш бо пижӯҳишҳои ҳавасгорона[2];

 Бе) огоҳӣ аз охирин пижӯҳишҳое, ки дар ҳавзаи мутолеъоти курдӣ анҷом шудааст.

 Нивисанда дар пешгуфтор менивисад: «Курдшиносӣ яке аз сиёсатзадатарин шохаҳои эроншиносист, ки нақши мутафаннини бумӣ дар он бисёр чашмгир аст.» (саҳ. 17) ва барои он ки аз ҳамлаи пижӯҳишгарони ҳавасгор дар амон бошад ва ё ин ки ёфтаҳояшро барои онон табъйин карда бошад ва равишашонро нақд, муқаддимае хонданӣ зери унвони «Никоте чанд дар равишшиносӣ» дар оғози китоб овардааст.

 Муаллиф пижӯҳиши худро дар ҳашт бахш сомон додааст:

1. Забон 2. Адабиёт 3. Мазҳаб 4. Курдистон – сарзамине хаёлӣ? 5. Номҳои қавми курдҳо 6. Хостгоҳи нижоди курдҳо 7. Муҳоҷират ба шимол ва зуҳури як воқеъияти ҷадиди ҷамъиятӣ-қавмӣ дар минтақа 8. Додаҳои забонӣ ба масобаи шавоҳиди торихӣ.

 Афзӯн бар ин бахшҳо, пешгуфтори муаллиф бар тарҷумаи форсӣ, муқаддима (никоте чанд дар равишшиносӣ), сухани поёнӣ ва китобшиносӣ низ дигар бахшҳои китобро ташкил медиҳанд.

Забон

 Дар бораи забони курдӣ, нивисанда зимни пазириши дастабандии Дейвид Нил Макензӣ менивисад: «Нивисандагони курд маъмулан ин густараи гӯиширо бо гунҷондани бархе аз гӯишҳои эронӣ – зозоӣ, гӯронӣ ва лурӣ –  даруни он, бузургтар мекунанд (с. 43). Ҳамчунин дар бораи «Таъсири забони арманӣ дар низоми овоии курмонҷӣ» сухан мегӯяд (с. 47) ва низ баҳсе тахассусӣ дар боби воҷшиносии таърихии забони курдӣ арза мекунад.

Адабиёт

 Дар ин бахш, қадимитарин мадраки нивишторие, ки ба забони курдӣ (курмонҷӣ) мавҷуд аст – дуои кӯтоҳ ба хатти арманӣ, ки дар Иниституи дастнивиштаҳои арманӣ дар Еревон ба сабт расидааст –  муаррифӣ мешавад ва низ дар бораи «Пӯстнивиштаи машҳури Сулаймония, марбут ба қарни ҳафтуми мелодӣ ба забони курдии бостон» менивисад: «Ҳатто пас аз он ки Макензӣ ба таври бунёдин исбот намуд, ки ин як нусхаи ҷаълии маъмулист, ки илҳомгирифта аз кашфи асноди уромон мебошад ва таҳти таъсири ин ёфтаи муҳим сохта шуда ва дар воқеъ як санади ҷаълист, боз ҳам ”Пӯстнивиштаи Сулаймония“ ҳамчунон ба унвони як асари зиндаи марбут ба “даврони курдии бостон” нуқтаи ирҷоъи доимист.» (с. 56 ва 57)

Мазҳаб

 Дар ин бахш матолиби дастиаввале дар бораи оини эзадӣ омадааст ва нивисанда муътақид аст: «Язидиҳо ҳувияти қавмӣ-мазҳабии мутафовите доранд ва мазҳаби онҳоро – ҳамонтур, ки он низ пештар зикр шуд –  наметавон дар чаҳорчӯби воқеъиятҳои фарҳангӣ, торихӣ ва мазҳабии курдҳо дар назар гирифт.» (с. 59)

 Курдистон – сарзамине хаёлӣ?

 Нивисанда дар ин бахш бо истинод ба манобеъи арманӣ ва форсӣ, муҳиммтарин мутунеро, ки дарбардорандаи вожаи «Курдистон» аст муаррифӣ мекунад ва натиҷа мегирад: «Курдистон намебоист як ҷойном ба маънои дақиқи калима буда бошад, балки сифати роиҷ барои мавқеъияти ҷамъиятнигории як қаламрави хосс будааст.» (с. 64)

Номҳои қавмии курдҳо

 Дар ин бахш, ба куҳантарин мутуне, ки вожаи «курд» дар онҳо омадааст ишора мешавад. Ҳамчунин истидлол мекунад, ки вожаҳои курд ва курмонҷ барчасби иҷтимоъӣ будаанд ва ҳанӯз ҳам дар бархе нуқот ба маънои кӯчрав, чодарнишин ва чӯпон ба кор меравад. «Ин суол, ки чи замоне ин вожа саранҷом ба унвони қавмном ё вожае барои нишон додани ҳувийяти ҷамъӣ дар мавриди ниёгони курдҳои муъосир ба кор рафта, посухи равшане надорад. Дар ҳар сурат, дастикам то қарни 17, вожаи курд ҳанӯз ба як вожаи ҳақиқӣ, ки баёнгари ҳувийяти ҷамъӣ буда бошад, табдил нашуда буд ва … .» (с. 80)

 Ҳамчунин, дар ин бахш, дар бораи назари Фридриш Корл Ондреос ва иртиботи вожаи курд бо кӯрт (kurt) менивисад: «Бо вуҷуди ин, ҷойи тардид нест, ки кӯртиҳо, ва низ кордухҳо ва соири мардумони бумии минтақа ба ҳеч ваҷҳ эронӣ (ҳиндуурупоӣ) набудаанд, ва муддатҳо пеш аз муҳоҷирати ориёиҳо дар фалоти Эрон мезистаанд. Ба иборати дигар, имкон надорад, ки кӯртиҳое, ки дар манобеъи клоссик зикр шудаанд, ниёгони тании курдҳои имрӯзӣ буда бошанд. Илова бар ин, қаламрави қавмии гӯишварони аввалияи гӯишҳои курдии нахуст дар қисмат ҷанубушарқи Эрон воқеъ буда ва фосилаи нисбатан зиёде бо сукунатгоҳи кӯртиҳо доштааст.» (с. 79)

Хостгоҳи нижодии курдҳо

 Дар ин бора нивисанда бо ирҷоъ ба орои Макензӣ ва ҳамчунин бо баррасии бархе «Ҳамвижагиҳои овошинохтӣ» (с. 85) истидлолҳое мекунад, ки «Бино бар ин, ҷойи тардид нест, ки ҳамон тавр, ки дар боло низ зикр шуд, курдӣ ба унвони як гӯиши шимолу ғарбӣ, дар муҳити ҷанубу ғарбӣ («форсӣ») шакл гирифтааст… Ба иборати дигар, муҳтамалтарин гузина барои қаламрави қавмӣ ё хостгоҳи нижодии гӯишварони аввалияи курд, он тавр, ки Макензӣ пешниҳод додааст, ҳамчунон навоҳии шимолии Форс дар Эрон мебошад.» (с. 93)

Муҳоҷират ба шимол ва зуҳур як воқеият ҷадид ҷамъиятӣ-қавми дар минтақа

 Дар ин бахш, ки идомаи мантиқии бахши пешин аст, менивисад: «Ба эҳтимоли зиёд, аввалин мавҷҳои ҳаракати рӯ ба шимоли нахустин тӯдаҳои курдзабон андаке пас аз фатҳи Эрон тавассути аъроб, дар қарни 8-9 мелодӣ рух додааст… Савои он, курд ва иттиҳоди забонии гӯишҳои дарёи Коспӣ (Хазар) ва Озарбойҷон як ҳамвижаги муштараки луғавиро ошкор мекунанд, ки метавон торихи пайдоиши онро бо такя бар ин даврони ҳамзистӣ (садаҳои 9-12 мелодӣ) мушаххас кард.» (с. 96)

 Додаҳои забонӣ ба масобаи шавоҳиди таърихӣ

 Нивисанда дар ин бахш ба таъсирпазирии забони курдӣ аз забони арманӣ мепардозад ва менивисад: «Ҳамон тавр, ки медонем, иртиботот байни мардум маъмулан дар қолаби гунаҳои мутафовите аз шавоҳиди забонӣ бозтоб пайдо мекунад: вомгириҳои вожагонӣ, тағйир дар системи овошинохтӣ, иттихози шаклҳои громерии ҷадид (ағлаб сохторҳои наҳвӣ) ва ғайра. Бо вуҷуди ин, барои як торихдон, ҷанбаи вожагонии равобити байнобайни забонҳо аз ҳама муҳимтар аст.» (с. 101) ва сафҳаҳоеро ба ин амр ихтисос медиҳад.

Сухани поёнӣ

 Чакидаи сухани нивисанда ин аст: «Вожаи курд, чунонки аз манобеъи зирабт бармеояд, ба эҳтимоли қавӣ дар ибтидо як барчасби иҷтимоъӣ будааст, ба маънии ”кӯчрав, чӯпон, домдор“, гарчи аз номи як қавми бостонии ғайриэронӣ баргирифта шудааст.» (с. 119)

 Нуқоти қуввати ин китоб бисёр аст ва дар оғози сухан ба он ишорае рафт. Ду нуктаи камубеш норавшан, дастикам барои ман, ҳанӯз вуҷуд дорад:

1. Як ҷо «қаламрави қавмии гӯишварони аввалияи гӯишҳои курдии нахуст»-ро дар қисмати «ҷанубушарқи Эрон» медонад (с. 79) ва дар ҷойи дигар менивисад: «Муҳтамилтарин гузина барои қаламрави қавмӣ ё хостгоҳи нижодии гӯишварони аввалияи курд, он тавр, ки Макензӣ пешниҳод додааст, ҳамчунон навоҳии шимоли Форс дар Эрон мебошад.» (с. 93)
2. Муаллиф «курд»-ро бештар дар маънои курмонҷ гирифтааст ва гӯӣ робитаи курмонҷҳо ва аромана барои ӯ аҳамияти бештаре доштааст. Дар ҳақиқат, он бахше, ки имрӯз Курдистони Туркия номида мешавад мавзӯъи ин китоб аст, на манотиқи дигар. Шояд ба ҳамин сабаб аст, ки менивисад: «Дар ҳар сурат, дастикам то қарни 17, вожаи курд ҳанӯз ба як вожаи ҳақиқӣ, ки баёнгари ҳувийяти ҷамъӣ буда бошад, табдил нашуда буд.» (с. 80) Дар сурате, ки агар манотиқи ҷанубитарро дар назар мегирифт, метавонист қотеъона назар диҳад ва бигӯяд, ки дар ин манотиқ, масалан Санандаҷ ва Кирмоншоҳ, вожаи «курд» то авохири давраи қоҷор (авохири қарни нуздаҳум ва авоили қарни бистум) ҳанӯз маънои қавмӣ надорад ва баёнгари ҳувийят ҷамъӣ нест.[3] Дар маҷмӯъ, мешавад номи китобро «Курмонҷҳо ва хостгоҳи онон» ниҳод.

 Понавиштҳо:

 [1]. Китоби «Курдҳо ва хостгоҳи онҳо» чаҳор сол пеш мунташир шуд. Аз он ҷо, ки дар ин рӯзҳо бисёре аз расонаҳои даруну бурун ва дӯру наздик мекӯшанд хостҳои ҷунбиши озодихоҳӣ ва шаҳрвандмеҳвари мардуми Эронро мунҳариф кунанд ва онро ба ҷидолҳои мазҳабӣ ва қавмӣ фурӯ бикоҳанд, бар он шудам то дар ин мақтаъ нигоҳе ба ин китоб биандозам.

 [2]. Ҳавасгор вожаест, ки форсизабонони Фарорӯд (Осиёи Миёна) дар маънои омотур, ғайриҳирфаӣ ва мутафаннин ба кор мебаранд. Бингаред ба: Марги судхӯр, Садруддини Айнӣ, Теҳрон: Нашри нав, вожаномаи поёни китоб.

[3]. Дар ин бора бингаред ба «инҷо».

——————————————————————————————————————

Огоҳӣ: Барои пайванд бо мо метавонед ба роёнишонии azdaa@parsianjoman.org нома бифиристед. Ҳамчунин барои огоҳӣ аз барӯзрасониҳои торнамо метавонед ҳамванди рӯйдодномаи Порсӣ Анҷуман шавед ва низ метавонед ба торбарги мо дар фейсбук ё телегром ё истогром бипайвандед.