Сомониён порсиро бар курсии заррине нишонданду ба забони дуюми ҷаҳони ислом табдил доданд ва забони адабиёти мондагори ҷаҳон карданд! Ҳоло чигуна мешавад, ки Исмоъили Сомониро бунёдгузори давлати мутамаркази тоҷикон дар ҳудуди 1200 сол пеш бидонему муҷассамаи ӯро ҳамчун намоди давлатдории миллии худ дар маркази пойтахти имрӯзиямон бунёд кунем, аммо забонеро, ки худи Сомониён ПОРСӢ номидаанд, напазирем?
Ҳаким Ъумари Хайём дар оғози «Наврӯзнома» ба порсӣ нивиштааст: «Сабаби ниҳодани Наврӯз он будааст, ки чун бидонистанд, ки офтобро ду давр бувад, яке онки ҳар 365 рӯз ва рубъе аз шабонарӯз ба аввалдақиқаи ҳамал бозояд, ба ҳамон вақту рӯз, ки рафта буд, бад-ин дақиқа натавонад омадан, чи ҳар сол аз муддат ҳаме кам шавад, ва чун Ҷамшед он рӯзро дарёфт, Наврӯз ном ниҳод ва ҷашн ойин овард, ва пас аз он подшоҳон ва дигар мардумон бад-ӯ иқтидо карданд».
Бӯи борон, бӯи сабза, бӯи хок,
Шохаҳои шуста, боронхӯрда, пок.
Осмони обию абри сапед, Баргҳои сабзи бед,
Атри наргис, рақси бод, Нағмаву бонги парастуҳои шод.
Хилвати гарми кабӯтарҳои маст –
Нарм-нармак мерасад, инак, баҳор,
Хуш ба ҳоли рӯзгор…
“Забони порсиг (паҳлавӣ): дастури забон, вожасозӣ ва воҷшиносӣ”, нивиштаи Раҳоми Аша ва гардониши Марями Тоҷбахш ва Бузургмеҳри Луқмон ба порсии сара чоп шуд. Нивисанда худи забони порсигро пояи кори хеш ниҳода, бад-он чунон забоне зинда ва пӯё дарнигариста, сарчашмаҳоро борикбинона ва санҷишгарона баррасида ва намунаҳое бисёр аз камобеш ҳамаи нивиштаҳои порсиг фародасти омӯзанда гузордааст.
Самара дар соли 1347, дар гурӯҳи забоншиносии Донишгоҳи Теҳрон оғоз ба кор кард. Ӯ гурӯҳи забоншиносиро аз гурӯҳи фарҳанг ва забонҳои бостонӣ ҷудо кард ва барномаҳояшро аз нав нивишт ва нахустин мудири гурӯҳи забоншиносии ҳамагонӣ буд ва бо панҷ сол кӯшиши шабонарӯзӣ аз ин гурӯҳ гурӯҳе пӯё ва намуна сохт. Яке аз корҳои арзандаи Самара нивиштани нибегҳое барои омӯзиши забони порсӣ ба бегонагон будааст. Дар ин росто, пеш аз инқилоб, нибеги “Омӯзиши забони муҳовараӣ ба хориҷиён”-ро нивишт.
Забони зозо яке аз забонҳои эронии канораи дарёи Мозандарон (Коспиян) аст, ки дар Онотулии имрӯз гӯишвароне наздик ба ҳашт милюн тан дорад. Ин забонро гурӯҳе дар шумори забонҳои курдӣ ба шумор меоваранд, ҳам бад-онгаҳ, ки вижагиҳои забоншинохтии яксара дигарсоне бо забонҳои курдӣ дорад ва бештар ба забонҳои гелакӣ, мозандаронӣ ва толишӣ наздик аст, чи гӯё хостгоҳи нахустини ин мардумон Дайламон дар канораҳои дарёи Мозандарон (Хазар ё Коспиян) будааст.
Устод Салими Найсорӣ аз устодони забон ва адаби порсӣ ва аз ҳофизшиносони баном дар 98-солагӣ даргузашт. Номи Найсорӣ дар торихи адабиёти Эрон бо номи Ҳофиз гиреҳ хӯрдааст, зеро ки пажӯҳишҳои борикбинонаи ӯ даре тоза ба ҷаҳони ҳофизпажӯҳӣ гушуд. Виросте, ки зиндаёд Найсорӣ аз девони Ҳофиз ба даст додааст, дар канори вирости зиндаёд Нотили Хонларӣ аз беҳтарин виростҳои то ба имрӯз чопшудаи девони Ҳофизанд.
Устод Шаҳриёр на танҳо яке аз чомасароёни номдори забони порсӣ дар рӯзгори мост, ки меҳандӯсте огоҳ низ буд. Ин эрондӯстии ӯ дар чомаҳояш, ҳамчун сурудаи Тахти Ҷамшед ё Дар ситоиши Фирдавсӣ, бозтобе густарда дорад. Ӯ ба некӣ аз ин ростии торихӣ огоҳ буд, ки забони Озарбойҷон пеш аз турктозии туркон гӯише аз забони порсӣ бо номи паҳлавии озарӣ буда ва бар ҳамин поя аст, ки барӯшанӣ мегӯяд, ки “Озарбойҷон конуни забони паҳлавӣ будааст.
Маҳмуди Ҳисобӣ аз чеҳраҳои барҷастаи фарҳангу дониш ва бунёдгузори дониши чеҳршиносӣ (физик)-и навини Эрон аст. Фарҳанги Ҳисобӣ фарҳанги вожагони инглисӣ ба порсии сара аст, ки зиндаёд Ҳисобӣ бар пояи Фарҳанги порсӣ-инглисии Фронсис Истингос фароҳам овардааст. Ин фарҳанг, ки пас аз марги Ҳисобӣ чопахш шуда, гӯёи тавоноии шигарфи забони порсӣ ва вожаҳои сараи фаровонест, ки ба ҳамтоии ҳар вожаи инглисӣ дорад.
Вожаи “хиёбон” пеш аз он ки кишваре ба номи Афғонистон дар паҳнаи гетӣ по гирад, бар забони порсизабонони ҳиротӣ равон буда ва шигифт инҷост, ки хостгоҳи вожаи “хиёбон”, ки шаҳри Ҳирот аст, ва ин вожа аз гӯиши ҳиротии порсӣ ба дигар гӯишҳои забони порсӣ андар шуда, акнун дар зодгоҳи худ бегона дониста шуда ва шаҳрдори ин шаҳр ҳамаи кӯшиши худро дар ин гузоштааст, то вожаи “хиёбон”-ро аз гузаргоҳҳои Ҳирот бизудояд.