دکتر جلیل دوستخواه
راه‌یابی‌ی «دسترسی» (جای‌گزین‌ِ رایج و نادرست‌ِ «دسترس») به لغت‌نامه‌ی دهخدا در مرحله‌ی ویرایش و با استناد به دو کاربُرد‌ِ نادرستْ برگزیده!
بيشتر مردم امروز، دسترسي را به جاي دسترس به كار می‌برند. در حالی که دسترسمصدر‌ِ مركّب وكوتاه كرده‌يدست رسيدناست و افزودن‌ِ “ي” ي‌ِ نشان‌ِاسم مصدر (/حاصل‌ِ مصدر) بر آن، هيچ گونه توجيه‌ِ دستور زباني و زبانْ‌شناختي ندارد و تنها به دليل‌ِ اشتباه گرفتن‌ِ “ي” ي‌ِبيان‌ِ يگانگي (/ وحدت) با “ي” ي‌ِ مصدري در دوره‌هاي اخير رايج شده است. در گذشته‌ي دورتر از زمان‌ِ ما، همه‌جا به درستي دسترس به كار رفته است. براي نمونه، فردوسي مي گويد: “به چيزي كه باشد مرا دسترس / بكوشم؛ نيارم نيازت به كس”. امّا متأسّفانه كاربِرد‌ِ نادرست‌ِ دسترسي در دوران ما همه‌گير شده و با شگفتی‌زدگی، می‌بینیم که اين اشتباه، حتّا به لغت‌نامه‌ي دهخدا راه يافته است. در اين فرهنگ، در زير‌ِ درآمد‌ِ دسترسي، آمده است: “حاصل‌ِ مصدر‌ِ مركّب” و تنها دو شاهد‌ِ مثال يراي آن نقل كرده‌اند : “گر دست‌ِ كرامتي ترا هست / از دسترسي بُوَد نه زين دست“ (نظامي). و “نه دسترسي به يار دارم / نه طاقت‌ِ انتظار دارم.” (سعدي). “ي“ ي‌ِ پیوسته به پايان‌ِ دسترس در اين هر دو كاربُرد، “ي” ي‌ِ بيان‌ِيگانگي (/وحدت) است و آشكارست كه ويراستار‌ِ درآمد‌ِ يادكرده، به خطا، آن را “ي” ي‌ِمصدري انگاشته و اين اشتباه لپّي را مرتكب شده و در اين فرهنگ‌ِ مهمّ به ثبت رسانده است تا ديگران را هم، مانند خود، دچار‌ِ اشتباه گردانَد! (براي شناخت‌ِ جاي درست‌ِ كاربُرد‌ِ “ي” ي‌ِ مصدري، ← اسم‌ِ مصدر، حاصل‌ِ مصدر، نگارش دكتر محمّد مُعین).
و باید از افزودن‌ِ “ی” ی‌ِ مصدری به دیگر مصدرهای مرکّب پرهیخت.
جستارهای وابسته
زبان فارسی از آشوب تا سامان دکتر جلیل دوستخواه- بر ماست که درهمه‌ی کاربُردهای زبان، بیشترین دقّت را به خرج دهیم و از هرگونه آشفته‌کاری و بی‌بند و باری در گفتار و نوشتار خودداری ورزیم و از راه دادن تعبیرها و ترکیب‌های بیگانه با ساختار و هنجار زبان به بافت آن و عرضه‌داشت گفتارها و نوشتارهای درهم جوش و ملقمه‌وار […]- زبانِ فارسی یا «زبانِ تاجیکی»: روی‌آوری به همبستگی یا گسستگی‌یِ فرهنگی؟! دکتر جلیل دوستخواه در این یادداشت می‌گوید که «چشم‌داشت ما از خواهران و برادران‌مان در تاجیکستان، این‌ست که تاریخ و فرهنگ و زبان مشترک‌مان را فدایِ گرایش‌ها و رویکردهای روزمرّه‌ی سیاسی […]
دکتر جلیل دوستخواه: گویشها و لهجه‌ها پشتوانه‌ای پرتوان برای زبان فارسی‌اند گفت‌وگوی «مسعود لقمان» با «دکتر جلیل دوستخواه» درباره‌ی زبان فارسی، گویشها و لهجه‌های آن به ویژه کار اخیر ایشان با نام «فرهنگ فارسی اصفهانی»
پیش‌درآمدی بر بازنگری دستور زبان پارسی «مسعود ارشادی‌فر» و «مهران ارشادی‌فر» در این جستار بر این باورند که دستور زبان پارسی هنوز نتوانسته است این توان را برای پارسی‌زبانان فراهم آورد که در ساخت واژه‌های تازه از آن بهره بجویند. اگر این دستور می‌توانست ساختار زبان را در اندیشه پارسی‌زبانان نهادینه کند، اندیشمندان، هنگامی که با واژه‌های نو روبرو می‌شدند، در دم واژه‌ی پارسی […]
چند پیشنهاد برای بهبود فرهنگ دهخدا شهربراز- بی‌گمان، فرهنگ دهخدا یکی از آثار سُترگ زبان پارسی است و شادروان علی‌اکبر دهخدا حق بزرگی بر گردن تمام پارسی‌گویان و پارسی‌نویسان دارد؛ اما آنچه امروزه به صورت فرهنگ دهخدا در دست ماست، مانند هر کاری که در گذشته انجام گرفته است، ایرادهایی دارد که گاهی برای کارهای پژوهشی و زبان‌شناسی مشکل می‌سازد. در این جستار به چند مورد به کوتاهی […]
جمع در زبان پارسی شهربراز- پیشنهاد من آن است که به همان قاعده‌ی ساده و پارسی برای جمع بستن در زبان خودمان برگردیم و تا جای ممکن از کاربرد جمع‌های عربی خودداری کنیم و واژه‌های عربی‌تبار را هم تنها با همین قاعده‌ی زبان پارسی جمع ببندیم. مثلا: روحانی -> روحانیان و نه روحانیون. کتاب -> کتاب‌ها و نه کُتُب. رساله -> رساله‌ها نه رسالات یا […]
درود . نمونه های دیگر از مصدر مرکب و کوتاه کرده ای همانند دسترس سراغ دارید؟ به گمانم این هم نادرست باشد چونان واژه های نادرست دستباف و بالگرد و …؛ به نگر این کمترین دسترس تنها اگر کوتاه شده ی دست رسنده باشند درست خواهد بود و در چکامه های فردوسی بزرگ می توان این را به روشنی دید. سپاس