دکتر جلیل دوستخواه
راهیابیی «دسترسی» (جایگزینِ رایج و نادرستِ «دسترس») به لغتنامهی دهخدا در مرحلهی ویرایش و با استناد به دو کاربُردِ نادرستْ برگزیده!
بيشتر مردم امروز، دسترسي را به جاي دسترس به كار میبرند. در حالی که دسترسمصدرِ مركّب وكوتاه كردهيدست رسيدناست و افزودنِ “ي” يِ نشانِاسم مصدر (/حاصلِ مصدر) بر آن، هيچ گونه توجيهِ دستور زباني و زبانْشناختي ندارد و تنها به دليلِ اشتباه گرفتنِ “ي” يِبيانِ يگانگي (/ وحدت) با “ي” يِ مصدري در دورههاي اخير رايج شده است. در گذشتهي دورتر از زمانِ ما، همهجا به درستي دسترس به كار رفته است. براي نمونه، فردوسي مي گويد: “به چيزي كه باشد مرا دسترس / بكوشم؛ نيارم نيازت به كس”. امّا متأسّفانه كاربِردِ نادرستِ دسترسي در دوران ما همهگير شده و با شگفتیزدگی، میبینیم که اين اشتباه، حتّا به لغتنامهي دهخدا راه يافته است. در اين فرهنگ، در زيرِ درآمدِ دسترسي، آمده است: “حاصلِ مصدرِ مركّب” و تنها دو شاهدِ مثال يراي آن نقل كردهاند : “گر دستِ كرامتي ترا هست / از دسترسي بُوَد نه زين دست“ (نظامي). و “نه دسترسي به يار دارم / نه طاقتِ انتظار دارم.” (سعدي). “ي“ يِ پیوسته به پايانِ دسترس در اين هر دو كاربُرد، “ي” يِ بيانِيگانگي (/وحدت) است و آشكارست كه ويراستارِ درآمدِ يادكرده، به خطا، آن را “ي” يِمصدري انگاشته و اين اشتباه لپّي را مرتكب شده و در اين فرهنگِ مهمّ به ثبت رسانده است تا ديگران را هم، مانند خود، دچارِ اشتباه گردانَد! (براي شناختِ جاي درستِ كاربُردِ “ي” يِ مصدري، ← اسمِ مصدر، حاصلِ مصدر، نگارش دكتر محمّد مُعین).
و باید از افزودنِ “ی” یِ مصدری به دیگر مصدرهای مرکّب پرهیخت.
درود . نمونه های دیگر از مصدر مرکب و کوتاه کرده ای همانند دسترس سراغ دارید؟ به گمانم این هم نادرست باشد چونان واژه های نادرست دستباف و بالگرد و …؛ به نگر این کمترین دسترس تنها اگر کوتاه شده ی دست رسنده باشند درست خواهد بود و در چکامه های فردوسی بزرگ می توان این را به روشنی دید. سپاس