Шеъри “Қасри тамаддун”-ро Лоҳутӣ дар авоили вурудаш ба Иттиҳоди Шӯравӣ ва пас аз ошноияш бо Тоҷикистон ва эҳтимолан дар аввалин сафараш ба Самарқанд ё Бухоро ё Душанбе нивиштааст ва дар ин шеър ъишқе, ки Лоҳутии бузургвор ба ХАТТИ ПОРСӢ дорад, бармалост! Вай хатти порсиро, ки имрӯз бархе бо он сари ситез доранд, “хатти тоҷикон” ва далеле мутқан барои исботи фарҳангу тамаддуни тоҷикон дар Варорӯд медонад.
Онҳое, ки гумон мекунанд адабиёти форсӣ дар Эрон баъд аз қарни XVI-и масеҳӣ дар замони салтанати Сафавиён, дар Мовароуннаҳр, ки Тоҷикистони имрӯза як ҷузъи он ба шумор меравад, пас аз қарни XVI-и масеҳӣ баъди ба сари қудрат омадани хонадони Шайбониён ва дар Афғонистон баъд аз қарни ХVII-и масеҳӣ дар давраи салтанати Дуррониҳо ба се бахши мустақил қисмат шуд, иштибоҳи ъазим мекунанд. Зеро ташхиси тамоюлҳои асосии адабиёт ба забони форсӣ дар ин кишварҳо дар як-ду-се қарни баъдина бармало месозад, ки он ягона боқӣ мондааст.
”Донишнома”-и пизишкии Ҳаким Майсарии Суғдӣ аз лиҳози сабки нигориш, мазмунҳои ахлоқӣ ва нукоти ҳакимонааш дархури таваҷҷуҳ аст. Аммо бузургтарин вижагии ин асар он аст, ки Ҳаким Майсарӣ бо таъкид изҳор медорад, ки “Донишнома”-ро на ба ъарабӣ, балки ба забони модарияш – ПОРСӢ – сурудааст. Ин фарзанди арҷманди Суғд – Ҳаким Майсарӣ дар баробари тозӣ аз забони поки ПОРСИИ хеш, аз сарзамини номдораш ЭРОН бо ифтихори тамом сухан мегӯяд.
Аҳрум милае чӯбӣ ё оҳанист мисли ъасо, ки ба кумаки он шайъи сангинеро аз ҷояш ҳаракат медиҳанд. Аҳрумро зери он шайъи сангин мебаранд ва зери аҳрум масалан санге мегузоранд ва фишор меоваранд, то баосонӣ он шайъи сангин аз ҷо биҷунбад. Аҳрум бо ҳо-и ҳавваз нивишта мешавад (اهرم) ва вожае порсӣ аст. Аммо “аҳром” вожае ъарабӣ аст ва ҷамъи вожаи “ҳарам” аст ва ба маънои а) ҳарамсаро ё хонаи подшоҳон ва аъёну ашроф ва ё б) ҷои муқаддас ва зиёратгоҳ ва оромгоҳ ва ё хонаи каъба аст.
Агар мо, тоҷикон, форсизабон набошем, чиро ва ба кадом сабабу далоил ин ҳама мероси “дигарон”-ро (яъне форсизабононро!) аз они худ кардаем?! Албатта, чунин сӯитафоҳумҳоро ба осонӣ бартараф кардан мумкин мебуд, агар мо забонамонро минбаъд “форсӣ” гуфта, “тоҷикӣ”-ро дар қавсайн меовардем, яъне моддаи 2-юми Қонуни Асосиро ин тур фурмулбандӣ мекардем: “Забони давлатии Тоҷикистон забони форсӣ (тоҷикӣ) аст”.
Забони имперотурии Ъусмонӣ то пеш аз таъсиси давлати Туркия форсӣ буд ва туркони ъусмонӣ дар мукотибот ва суханрониҳо ва ашъорашон ба забони форсӣ такя доштанд! Ин нишон медиҳад, ки забони форсиро ба ҳеҷ ваҷҳ намешавад ба ъунвони як забони қавмӣ пазируфт, балки як забони торихӣ аст, ки боъиси эҷоди ҳамбастагӣ дар миёни бисёре аз мардумони мутамаддини Осиёи Миёна ва Ҷанубӣ ва Ховари Миёна шуд ва мероси бузурги фарҳангӣ, адабӣ, торихӣ ва динӣ ба вуҷуд овард.
Ҳоло забони порсиро ҳам чун забони модарӣ ва ҳам чун забони расмӣ ақвоми бисёр ба кор мебаранд, ки яке аз чунин ақвоми асосии соҳиби ин забон тоҷиконанд, ки ҳам дар Тоҷикистону Узбакистон ва дигар кишварҳои Осиёи Миёна ва ҳам дар Эрону Афғонистон, Ҳинду Покистон ва Чин зиндагӣ мекунанд. Ва мо ба ҳеч ваҷҳ наметавонем забони онҳоро дар Тоҷикистон ‘тоҷикӣ’-ву дар Афғонистон ‘дарӣ’ ва дар Ӯзбакистону Покистон ва соири кишварҳо бо ягон номи дигаре ёд кунем.
Порсӣ Анҷуман: Сарзамине, ки имрӯз дар болои рӯди Арас ҷой дорад ва «Озарбойҷон» номида мешавад, то садаҳои пеш (то 1918) ҳеҷ гоҳ бад-ин ном хонда нашуда ва «Аррон»/«Олбониё» ном доштааст. Ин номи дурӯғинро душманони ториху фарҳанг ва якпорчагии Эрон ба раҳбарии Истолин бар ин паҳнаи эронӣ ниҳоданд, то ҳар гоҳ бихоҳанд, Эронро зери фишор бигузоранд. Ҳарчанд аз ҳамон замон доноёни Эрон бад-ин дурӯғ вокуниш нишон додаанд, вале то кунун коре аз пеш набурдаанд.