ریشه شناسی
Фарҳанг ҳамаи огоҳиҳо ва донишу хиради мардумони як сарзамин ё кишвар аст, ки забон дар дарозои замон гузоришгари чигунаги он аст. Ҳар забон аз гурӯҳи анбӯҳе таквожи решаӣ ва вожагони пояӣ ё ҳастаӣ пайкар ёфта ва дар дарозои замон, баста ба пешрафти фарҳангии гӯишварони он забон, бар гурӯҳи он вожагон афзуда шудааст.
Дар забони мо тағйири сохту шакли бархе калимаҳо ба фаҳмиши тахминӣ ва эҳтимолии маънои онҳо иртиботи мустақим дорад. Чанд вожа дар забони модарии мо ҳаст, ки бархе садсолаҳо ва бархе даҳсолаҳо ба гунаи ғалат нивишта ва гуфта мешаванд ва сабаби ин ғалатҳои ъом ҳамон шарҳи эҳтимолии маънои онҳост, гарчи мафҳумашон тағйир наёфтааст.
“Бурҳони қотеъ”-ро Муҳаммадҳусейн бин Халафи Табрезӣ, номдор ба Бурҳон, дар 1062-и исломӣ дар Ҳайдарободи Дакан бо афзун бар 20 ҳазор дароя [=мадхал] нивишта ва ба поён бурдааст. Нивисанда кӯшида, ки фарҳанге ҳамасӯя фароҳамад ва з-инрӯ, пояи фарҳанги хешро бар вожаномаҳо ва фарҳангҳои гуногуне ниҳодааст.
Ҳомиди Қаннодӣ: Пас аз поёни давраи Қоҷор ва оғози подшоҳии Паҳлавӣ бисёре аз нивисандагон, ки аз забони нивишторӣ сахт монда шуда буданд, ба забони кӯчабозорӣ рӯй оварданд. Забони кӯчабозорӣ ё ҳамон забони тӯда, бештар аз вожаҳои худи забон буд, аз ин рӯй, дарёфт он бисёр содатар аз нивиштаҳои пешин буд. Чанд сол пас аз он Фарҳангистони забон падид омад ва ҳамзамон бо он бузургоне ҳамчун Аҳмади Касравӣ, рӯ ба саранивисӣ оварданд.
Забони порсии миёна забонест, ки ба муддати 800 сол (аз 200-и пеш аз милод ва замони Ашкониён то 600-и милодӣ, дар поёни даврони Сосониён) дар Эрон ривоҷ дошта ва дар тӯли замон тағйирҳое кардааст. Аммо ҳамон гуна, ки мебинед, ин забон бисёр ба забони имрӯзии мо наздик аст. Ҳатто бархе аз сохторҳои дастурӣ ва гунаҳои паҳлавии вожаҳо дар бархе забонҳои дигари эронӣ (лурӣ, курдӣ, гелакӣ, мозандаронӣ ва …) ва гӯишҳои шаҳрҳои Эронзамин барҷо мондааст.
Роҳнамои решаи феълҳои эронӣ (дар забонҳои авесто ва форсии бостон ва форсии кунунӣ) аз устоди зиндаёд Муҳаммади Муқаддам, забоншиноси барҷастаи эронӣ ва вижакор дар забонҳои Эрони Бостон ва ҳамванди Фарҳангистони дувум, аст. Бунёди ин роҳнамо бар “Вожаномаи эронии бостон”-и Бортулуме ва “Вожаномаи авесто-инглис ӣ”-и Конго гузошта шудааст.
“Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ” кӯшише дар ҳавзаи нашри форсӣ барои пур кардани ҷои холии як ниёзи қадимӣ аст. Кофист таваҷҷуҳ кунем, ки бузургтарин фарҳанги луғати форсӣ, яъне Луғатномаи Деҳхудо, аз мабоҳиси решашинохтӣ тақрибан холӣ аст. Ҳол он ки тамоми фарҳангнивисон медонанд, ки ниёз ба шинохти торихи вожаҳо бахши муҳимме аз шарҳи вожа дар як фарҳанги ҷомеъи луғот аст.
“Фарҳанги кӯчаки забони паҳлавӣ”, нивиштаи Дейвид Нейл МакКензӣ, дарбардорандаи наздик ба 4000 вожаи порсиг (=паҳлавӣ) аст. МакКензӣ кӯшидааст, то овонивисии вожаҳо наздик ба овое бошад, ки дар садаи севуми тарсоӣ – даврони шукуфоии шоҳаншоҳии Сосонӣ – корбурд дошта бошад. Нусхаи порсӣ ва инглисии ин китобро аз пайвандҳои зер боргирӣ кунед.
Забони “савоҳилӣ”, “своҳӣлӣ” ё “кӣ суоҳилӣ”, ки бумиён ба он “саҳилӣ” мегӯянд, фарогиртарин забони қорраи Офриқост. Ин забон, ки аз шохаи забонҳои бонту аст, аз Шохи Офриқо то Музомбик (Угондо, Кениё, Тонзониё, Зангбор, Руондо, Бурундӣ, Молӣ, Зомбиё, бахшҳое аз Сумолӣ, шимоли Музомбик ва ховари Кунгу)-ро дар бар мегирад. Дар ин забон афзун бар вожаҳое аз дигар забонҳои Офриқо, вожаҳои бисёре ҳам аз забонҳое чун порсӣ, арабӣ, пуртуқолӣ ва инглисӣ дида мешавад.
Забони паҳлавӣ ё порсии миёна наздик ба як ҳазора забони расмии ду хонадони эронии Ашконӣ ва Сосонӣ будааст. Вожаҳои фаровоне аз забонҳои авестоӣ ва порсии бостон ба забони паҳлавӣ расида ва аз онҷо вориди забони порсии нав шудаанд. Ҳамчунон ки сангрезаҳои кафи рӯдхона ҳарчи бештар дар гузари об бошанд, бештар собида мешаванд, вожаҳо ҳам дар дарозои замон ҳарчи бештар ба кор гирифта шаванд, кӯтоҳтар мешаванд. Бар ин поя, дар гузари табиъии вожаҳо аз паҳлавӣ ба порсии нав дигаргуниҳое рух додааст: