اسیبشناسی زبان و خط پارسی
Маҳмуди Шаҳриёрӣ, муҷрии барномаҳои телевизиюнӣ, дар номае ба фарнишин (раис)-и Фарҳангистони забону адабиёти форсӣ аз ӯ дархост кард, то дар ба кор бурдани дурусти вожаи “амурдод” ба ҷои “мурдод” расонаҳоро огоҳ кунад. Куруши Некном, намояндаи зартуштиён дар давраи ҳафтуми Маҷлиси Шӯрои Исломӣ, ҳам дар замони намояндагияш тазаккуре қонунӣ дар ин бора дод.
Бо ҷунбиши Машрутият мо вориди давраи тозае мешавем, ки дигаргунии забонро низ ногузир мекунад. Бо Машрутият ва заминаи он (пайдоиши чопу чопхона ва рӯзномаву шабнома) мо вориди рӯзгоре мешавем, ки рӯи сухани адабиёт дигар на бо амирону вазирон ё гурӯҳи саромадони аҳли фан, балки бо оммаи мардум аст.
Гирифтории мо дар боби забони форсӣ дар бархурд бо тамаддуни мудерн ва ниёзҳои забонии он ду реша дорад: яке марбут ба сохти забони форсӣ ва тавонмандиҳову нотавониҳои он аст, ва дигарӣ марбут ба забони насри форсӣ. Он чи акнун дар ин гуфтор бад-он мепардозем, ҳамин масъалаи насри форсӣ аст, ки дар тӯли чандин сада фарозу нишеби бисёр дошта ва ҳар кас, ки имрӯз дасте ба қалам мебарад, ба ҷиҳате гирифтори ин мероси гузашта аст, ки тамомии он мероси табиъии забон ва ҳосили густариши торихии он нест, балки бисёре аз он меросест, ки бозигӯшони кажнивис барои мо гузоштаанд.
Рӯдакиву Балъамӣ ва дигарон ҳам навиштаҳои порсии камобеш сара доранд, ки гуёи тавоноии забони порсӣ буда, вале гурӯҳе тозипарасту шефтагон ба душманони пирӯзманд, ҷомаи бошукӯҳи худии забони порсиро аз танаш дароварданд ва ҷомаи бегонаи тозиро бар ӯ пӯшониданд (чиро ки аз диди равонӣ, мардуми шикастхӯрда душмани пирӯзмандро дар равони нохудогоҳи худ бартар аз худ дониста ва мекӯшанд худро ба онон бибанданд, ки ин ҳам ҳамвора баҷо нест).
“Аздоидан” аз форсии миёнаи “azd” ба маънои “иттилоъ, эълом, маълум, дониста” ва “azdēnidan” яъне “иттилоъ додан, огоҳ кардан”, аз форсии бостони “azdā” яъне “дониста” ва авестоии “azdā” яъне “дониста, маълум” меояд. Ин вожа дар суғдӣ ҳам ҳаст “azd” яъне “огоҳида, дониста” ва аз форсии миёна дар арманӣ ба вом гирифта шудааст. Ҳамреша аст бо санскрити “addhā” яъне “ошкоро, баростӣ”, “addhāti” доно. Таваҷҷуҳ кунед, ки мо дар форсии миёна барои ин мафҳум ҳатто масдари басит ҳам доштаем: “azdēnidan”!
Пас аз дастёбии Русияи тезорӣ ба Осиёи Миёна, давлати Русия кӯшид пайвандҳои эрониёни он сомонро бо дигар ҳамтаборонашон бурида ва сохтори фарҳангиву иҷтимоъии онҷоро аз нав ва бар пояи ниёзҳои истеъмории худ бисозад. Аз ин рӯ, номи тоҷикро, ки бо маънои “эронӣ” буд, ба унвони номи қавму нажоде тоза матраҳ кард ва он сарзаминро Тоҷикистон хонд. Бо ин ки забони онон порсӣ буд, дар ростои ҳамон ҳадафҳои худ ин гӯиши минтақаии порсиро ҳам “забони тоҷикӣ” хонд ва хатти ононро аз порсӣ нахуст ба лотин ва сипас ба сириллик баргардонд, то буридани пайвандҳо комилтар шавад.
Ҳамин акнун дар манотиқи паштуннишин вақте кӯдаке мехоҳад босавод шавад, “Гулистон”-и Саъдӣ мехонад, Мавлоно ва Ҳофиз мехонад. Як муаррихи бузурги Афғонистон, ки дар Эрон низ чеҳраи шинохташудае аст, ба номи устод Абдулҳаййи Ҳабибӣ, мегуфт, мо забони дариро аз Байҳақӣ ва Ҳофиз ва Саъдӣ омӯхтаем, яъне ҳамин ҳоло ҳам осори таълимии забони форсӣ барои кӯдакон дар масоҷиди паштуннишин вуҷуд дорад.
Вожаҳоеро, ки дорои вокҳои вижаи забони арабӣ (ث، ح، ع، ق، ص، ض، ط و ظ) ҳастанд, метавон ба чандин десаи гуногун нивишт. Барои намуна, вожаи “амиқ” (عمیق)-ро ба чаҳор десаи гуногун (امیغ، امیق، عمیغ و عمیق), вожаи “аср” (عصر)-ро ба шаш десаи гуногун (اسر، اثر، اصر، عسر، عثر و عصر), вожаи “азм” (عزم)-ро ба ҳашт десаи гуногун ва ҳатто вожаи “эҳтизоз” (اهتزاز)-ро метавон ба 128 десаи гуногун нивишт. Чироии он ин аст ки овои вокҳои вижаи забони арабӣ дар рожмони овоии забони порсӣ вуҷуд надоранд ва ин сабаб шуда, ки шуморе аз вокҳо дар забони порсӣ хониши яксон дошта бошанд.
Идеулужии ҳоким дар даврони шӯравӣ Садриддин Айниро яке аз бунёнгузорони алифбои лотин ва пириллик дар Тоҷикистон муъаррифӣ мекард. Бисёре ҳам ба ин пиндор вақъ ниҳоданду бовар карданд; ғофил аз ин ки “бунёнгузор”-и алифбоҳои бегона дар Тоҷикистон ҳатто як асар ё номаи худро ба хатте ҷуз порсӣ нанигоштааст ва дар воқеъ, аз мухолифони хомӯши тағйири алифбо дар поёни даҳаҳои 1920 ва 1930 будааст.
Фарҳангистони Эрон ниҳоде буд, ки дар 29 ардибиҳишти 1314 барои посдорӣ ва полоиши забону дабираи порсӣ ба фармони Ризошоҳ оғоз ба кор ва кӯшишҳои худро то соли 1333 дунбол кард. Онро “Фарҳангистони нахуст” низ номидаанд. Дар нигоҳе гузаро метавон гуфт, ки бештари кӯшишҳои Фарҳангистони Эрон дар заминаи вожагузинӣ буд, ки бо рӯйовариши густардаи тӯдаҳои мардум низ рӯбарӯ шуд.