دستور زبان پارسی
Дуктур Муҳаммад Башири Ҳусейн барои фароҳамиши корвожаҳои содаи порсии ин феҳрист аз ҳашт фарҳанги порсӣ: Луғати фурс, Бурҳони қотеъ, Онандроҷ, Нафисӣ, Луғати форсӣ ба инглисии Стейнгос, Деҳхудо, Армуғони Осифӣ ва Ъамид суд ҷустааст. Ӯ корвожаҳоеро ҳам, ки андар ин фарҳангҳо наомада, аз девонҳо ва нивиштаҳои куҳани порсӣ гирифта ва бо намунаҳо овардааст.
Баҳра гирифтан аз нишонаҳои бешоли ъарабӣ душвориҳое барои забони порсӣ ба бор овардааст. Пас то метавонем, аз вожаҳои порсӣ баҳра бигирем ва агар ночорем номҳои ъарабӣ ба кор бибарем, барои бешолидани онҳо аз нишонаҳои порсии “-ҳо” ва “-он” баҳра бигирем. Дигар ин ки, ба ҳеч рӯй, вожаҳои орсиро ба десаи ъарабӣ бешол набандем.
‘Дастури ҷомеъи забони форсӣ’, нивиштаи устод Ъабдурраҳими Ҳумоюнфаррухи Кошонӣ, ҳамванди Фарҳангистони нахуст, аст, ки чопи севуми он, ки ҳафт дафтар дар як дафтар аст, ба кӯшиши фарзанди вай зиндаёд дуктур Рукниддини Ҳумоюнфаррух ба чоп расида ва солҳо ягона сарчашмаи дастури забони форсӣ буд.
Яке аз нодурустиҳое, ки батозагӣ дар забони гуфторию нивиштории форсӣ ривоҷи ом ёфта, корбурди нодурусту ноҷои вожаи “як” аст. Ба назар мерасад, ки ин нодурустӣ аз роҳи тарҷума вориди забони форсӣ шуда бошад ва касоне ҳам аз рӯи ноогоҳӣ ба дастури забони форсӣ онро дар гуфтору нивиштор ривоҷ додаанд.
Фарҳангистони якум, дувум ва ҳамчунин касоне берун аз Фарҳангистон барои вожаҳои арабии дастури забони порсӣ вожаҳои баробар сохтанд. Вожаҳои “ниҳод” ва “гузора”, ки устод Парвизи Нотили Хонларӣ ба ҷои “мубтадо” ва “хабар” пешниҳод карданд, ҳамчунин вожаҳои “пешванд” ва “пасванд”, ҷузви андак вожаҳое ҳастанд, ки бахубӣ ҷо уфтода ва ҳамагир шудаанд. Соири вожаҳо ё фаромуш шуданд ё ин ки танҳо гурӯҳи андаке онҳоро ба кор мебаранд.
Дар ин ёддошт ба яке аз гунаҳои тарзи бутории (ваҷҳи шартӣ, conditional mode) нигоҳе меандозем. Порсӣ барои баёни саҳон (ҷумла)-ҳои буторӣ (шартӣ) ҳар гоҳ дарбардорандаи “агар” бошанд, паросае (масъалае) надорад. Вале туҳист аз бархе улгӯҳои буторӣ, ки дар забонҳои урупоӣ корбурди фаровон доранд ва метавонанд андешаро пурбортар кунанд.
Муҳаммадризо Ботинӣ аз пешгомони пардохти дастури сохтмонии забони форсӣ бо шеваҳои навини забоншиносӣ аст ва ин китоб дастоварди кӯшишҳои ӯ дар наздик ба нимсадаи пеш аст. “Тавсифи сохтмони дастури забони форсӣ” бар пояи мӯшикофӣ ва воковии наздик ба 11 ҳазор ҷумлаи порсии имрӯзӣ аст, ки аз китобҳо, маҷаллаҳо, рӯзномаҳо ва нивиштаҳои гуногун бардошта ва кӯшида шудааст, то пайвандҳои сохтмонии забони форсӣ рӯшан шавад.
Сафари Абдуллоҳ: Эрон ҳам бояд эҳсос кунад, ки эрониёни дуруфтода аз он марзу бум пушту паноҳе доранд. Ва ба масоили миллӣ, ба масоили забони форсӣ бояд бештар бияндешанд, чун агар забони форсӣ набошад, на Эрон аст, на мо ҳастем ва на каси дигаре.
Чи бихоҳем, чи нахоҳем, забони форсӣ бино ба зарурати тағйири зиндагӣ ва мабонии фарҳангӣ ва тамаддунии мо ниёзманди дигаргунӣ ва созгорӣ бо шароити тоза аст ва ин сайр ҳар замон шитоби бештаре ба худ мегирад. Форсизабонон мехоҳанд ба забони фалсафа ва илму ҳунари мудерн сухан бигӯянд ва вориди ҷаҳони текнулужик бишаванд ва ногузир забонашон низ ҳамчун абзори зарурии чунон шевае аз иртиботу зиндагӣ дигаргун мешавад.
Гирифтории мо дар боби забони форсӣ дар бархурд бо тамаддуни мудерн ва ниёзҳои забонии он ду реша дорад: яке марбут ба сохти забони форсӣ ва тавонмандиҳову нотавониҳои он аст, ва дигарӣ марбут ба забони насри форсӣ. Он чи акнун дар ин гуфтор бад-он мепардозем, ҳамин масъалаи насри форсӣ аст, ки дар тӯли чандин сада фарозу нишеби бисёр дошта ва ҳар кас, ки имрӯз дасте ба қалам мебарад, ба ҷиҳате гирифтори ин мероси гузашта аст, ки тамомии он мероси табиъии забон ва ҳосили густариши торихии он нест, балки бисёре аз он меросест, ки бозигӯшони кажнивис барои мо гузоштаанд.