Чиро дар Ҳинду Покистон забони порсӣ ҷояшро ба инглисӣ дод?

Ризо Муҳаммадӣ: Имрӯза хелеҳо мепурсанд чи тавр шеъри Ҳофиз тутиёни ҳиндиро дар қарни ҳашти ҳиҷрӣ шаккаршикан мекарда, агар бидонанд, ки шеъри Ҳофиз хонандагони бештаре дар Ҳиндустон дошта, шояд таъаҷҷуб кунанд.

Шаккаршикан шаванд ҳама тутиёни Ҳинд,
З-ин қанди порсӣ, ки ба Бангола меравад.

Барои ин, вақте Ъумрон Хон, нахуствазири Покистон, дар бораи забони форсӣ дар шибҳиқорра дар сафари ахираш ба Теҳрон суҳбат кард ва гуфт “агар инглисиҳо дар қарни нуздаҳум ба Ҳинд наомада буданд, ниёзе ба мутарҷим надоштем, ҳамаи мо ба форсӣ суҳбат мекардем. Форсӣ барои 600 сол забони расмӣ дар Ҳинд буд”, хелеҳо ҳайрат карданд.

Аммо агар касе ба Ҳинду Покистон сафар кунад, мебинад ҳанӯз ъалорағми ин ки банудрат форсӣ суҳбат мешавад, номҳои форсӣ дар ҳамаи шибҳиқорраи Ҳинд зинда аст. Се қарн қабл аз Ҳофиз, яке аз бузургтарин шоъирони форсӣ, Масъуди Саъди Салмон, дар Лоҳур мезист, ҳамон ки яке аз зеботарин шеърҳои торихро дар нустолжии шаҳри Лоҳур нивиштааст.

Эй Ловҳур вайҳак бе ман чигунаӣ?
Бе офтоби равшан равшан чигунаӣ?

Ва албатта маъруфтарин ҳабсияи торихи забони форсиро ӯ дар зиндон нивиштааст, ки:

Нолам ба дил чу ной ман андар ҳисори Ной,
Пастӣ гирифт ҳиммати ман з-ин буландҷой.

Ҳамшаҳрии ӯ, Ҳуҷвирии Ғазнавӣ, соҳиби “Кашфулмаҳҷуб”-ро ҳам ҳамаи ъалоқамандони ъирфон мешиносанд ва турфа ин ки охирин шоъири бузурги шибҳиқорра, Иқбол Лоҳурӣ, ҳам ҳамшаҳрии ӯ будааст.

Аммо дар байни ин ҳазор сол, ҳазорон шоъир, нивисанда ва мунтақид ва ъориф ва донишманди форсигӯи дигар, аксаран дар Эрон ношинохтаанд, забоне, ки ҳазор сол дар шибҳиқорраи Ҳинд фарҳангу ҳунар ва андеша халқ кард, аммо якбора ҷояшро ба забони инглисӣ дод.

Фақат инглисиҳо набуданд, ки забони форсиро дар Ҳинд ба водии фаромӯшӣ супурданд. Форсигӯён дар Эрон низ чунин карданд, барои ҳамин, бисёриҳо ба шумули хеле аз донишҷӯёни адабиёти форсӣ дар Эрон аз сарвати адабии форсӣ дар Ҳинд ғофил мондаанд, барои ин изҳороти Ъумрон Хон боъиси шигифтзадагӣ шуд.

Забони форсӣ ба таври низомёфта тавассути Маҳмуди Ғазнавӣ ба Ҳинд ворид шуд ва баъд дар подшоҳии патонҳо (паштунҳо) забони расмӣ шуд. Дар имперотурии 300-солаи муғулҳо забони идорӣ ва аслии Ҳиндустон будааст. Шавоҳид нишон медиҳад, ки қабл аз Ғазнавиён ъиддае дар бахши марказии Ҳинд ба забони форсӣ суҳбат мекарданд. Дар тайи ҳамаи ин замонҳо куллияи муровидот, мукотибот, номанигориҳо ва асноди давлатӣ, ки тавассути шоҳон ва дарбориён анҷом ва ба саросари ҷаҳон ирсол мешуд, ба забони форсӣ буд, ки мӯҷиби густариши ин забон шуд.

Яке аз се сабки ъумдаи шеъри форсӣ ба номи ‘сабки ҳиндӣ’ мусаммо аст, агарчи дар давраи ифроти носиюнолисм, баъзеҳо ба ҷои ҳиндӣ ин сабкро ‘исфаҳонӣ’ меноманд ва ҳамин носиюнолисми талх боъиси фаромӯшии он ҳама мероси шигифти маърифатӣ ва адабӣ шуд.

Ҳиндиҳо муътақиданд, ки Ҳиндро шамшери Султон Маҳмуд форсизабон накард. Суханони Мир Сайидъалии Ҳамадонӣ, ки имрӯза зиёрати мисолии Тоҷикистон аст, форсигӯ сохт. Аз 110 ҷилд осори ин ъорифи бузург, ки ҳама ба форсӣ аст, ҳеҷ кудом дар Эрон мунташир нашуда, на ‘Захиратулмулук’, ки нақшаи роҳи мудоро дар Ҳинд буда ва на ҳатто шеърҳояш.

Ҳамон тур ки ‘Маҷмаъулбаҳрайни Дорошукӯҳ’ (китобе дар ягонагии Ҳинд ва ислом) ва тарҷумаи ‘Упонишодҳо’-и ин шоҳи шигифт мунташир нашудаанд. Ҳамон тур ки шоъирони бузурге чун Бедили Деҳлавӣ ва Воқифи Лоҳурӣ ва Мирзо Ғолиб батозагӣ кашф шудаанд. Ғании Кашмирӣ ҳамроҳ бо шоъирони дигаре, ки рагу решае дар марзҳои Эрони имрӯз доштанд, мисли Соиби Табрезӣ ва Калими Кошонӣ ва Ъурфии Шерозӣ ва Толиби Омулӣ ва ғайра зудтар пайдо шуда буданд.

Ба ҷуз ҳазорон девони шеър, осори бисёре аз қабили ҳудуди 30 луғатномаи маъруфи форсӣ, мисли “Бурҳони қотеъ” ва “Онандроҷ”, дар шибҳиқорраи Ҳинд таълиф шудаанд. Китобхонаҳои ъумумӣ ва хусусии Ҳинду Покистон ҳанӯз пур аз осори хаттии шигифти форсиянд. Ба таври мисол, китобхонаи Хонақоҳи Ганҷбахши Лоҳур яке аз қиматитарин захоири осори дараҷаи яки хаттии форсӣ маҳсуб мешавад ва барои нусхашиносон ва муҳаққиқони форсӣ дар шибҳиқорра ҳанӯз ҳам марҷаъи аҳли таҳқиқанд.

Ба таври мисол пруфесур Ъорифи Навшоҳӣ дар Лоҳур ва пруфесур Шарифи Ҳусейни Қосимӣ дар Деҳлиро метавон ном бурд, ки ҳарду дар солҳои ахир барои тадриси нусхашиносӣ ба Ъурси Бедили Теҳрон даъват шуданд.

Дар саросари Ҳинд беш аз 50 бахши забони форсӣ дар донишгоҳҳо ва коллеҷҳо ба фаъолият иштиғол доранд. Беш аз 100 мадраса ва дабиристон фаъъолона ба тадриси забони форсӣ мепардозанд. Дар аксари қариб ба иттифоқи мадориси суннатии исломӣ забони форсӣ дар мутуни дарсӣ вуҷуд дорад ва ҳамаи ъуламо ва мударрисин бо девонҳои шуъарои бузург ошноӣ ва улфат доранд. Аҳмади Фароз, машҳуртарин шоъири мардумии шибҳиқорра, ки бо ин нигоранда дӯстӣ дошт ва ҳамин авохир даргузашт, ашъори форсии бисёреро дар ҳофиза дошт.

Нуктаи дигаре, ки дар бораи форсӣ дар Ҳинд ҷолиб аст, нақши муҳоҷирон ё фирориён ё ҳам тоҷирони эронӣ аст, ки баъдҳо дар Ҳинд сокин шуданд. Ба таври мисол, Шоҳзода Оқохон, имоми ҳозири исмоъилияи ҷаҳон, аз аъқоби Имом Оқохони Маҳаллотӣ аст, ки аз Эрон табъид шуд. Онҳо ъалоқа ба забони форсӣ ва маъорифи онро низ бо худ дар Ҳинд густариш доданд.

Ҳамон тур ки ҷамъияти порсиёни Ҳинд, ки зартуштиёни муҳоҷиранд ва ҷомеъае сарватманд дар Ҳинд ба шумор мераванд, барои ин ъаҷиб нест, ки бигӯем ин муҳоҷирон ҳам дар нашри китоб ва рӯзномаи форсӣ ва ҳам дар иттифоқоти сиёсии Эрон таъсироти муҳимме дар торих доштаанд. Дар соли 1781 нахустин китоби форсии чопшуда дар Ҳинд бо ъунвони ‘Иншои Ҳеркерн’ чоп шуд ва дар соли 1788 китоби ‘Лайлӣ ва Маҷнун’-и Ҳотифии Харҷирдӣ бо кӯшиш ва тасҳеҳи Вилём Ҷунз ба ъунвони аввалин китоби адабии форсӣ ва нахустин китоби омӯзишии форсӣ низ ба соли 1792 бо ъунвони ‘Дарсҳои форсӣ ва инглисӣ’ дар Калкутта чоп шуд.

Хеле пештар аз Эрону Афғонистон, шарқшиносоне, ки дар кумпонии ‘Ҳинди Шарқӣ’ кор мекарданд, сиёсаташон ҳимоят аз забони форсӣ ба ъунвони мазҳари тамаддуни бумӣ буд. Барои ин гулчине аз осори муҳимми форсӣ таълиф, тасҳеҳ ва ба зевари чоп ороста шуданд. Ин даврони тилоӣ аммо дар ҳафтуми морси 1835м бо рӯи кор омадани ҳукмрони ҷадид Сер Чорлз Тревелён (Sir Charles Trevelyan) ба поён расид, бо ин дастур, ки беҳтар аст ҳиндиён саргарми адабиёт ва ҳунари урупоӣ шаванд. Бо ин ҳол, чопи китобҳои форсӣ дар Ҳинд идома ёфт.

Рӯзноманигории форсӣ дар Ҳинд низ қидмате беш аз рӯзноманигории форсӣ дар Эрону Афғонистон дорад. Аз соли 1821 то оғози Ҷанги Ҷаҳонии Аввал 19 рӯзномаи форсӣ дар Ҳинд мунташир мешудааст. Барномаи форсӣ дар родиюи давлатии Покистон ҳамин авохир ҷояшро ба ъарабӣ дод ва бад-ин тартиб рақобатҳои сиёсии минтақаӣ, ки сояи шумашро бар сари ҳар чизе метавон дид, душмани ҷадиди забони форсӣ дар шибҳиқорра шуд.

Имрӯза низ шибҳиқорраи Ҳинд ва албатта Покистон ҷамъиятҳои форсизабони парокандае дорад. Дар Ҳинд беш аз 140 шоъири форсизабон тавассути Бунёди форсии Ҳинд шиносоӣ шудаанд, ки баъзе аз онҳо ҳатто 30-сола нашудаанд. Ҳамон тур ки Бунёди форсии Ҳинд, ки дуктур Акбаршоҳи Ҷаъфарӣ, устоди Донишгоҳи Деҳлӣ ва аз форсигӯёни кашмирӣ, риёсаташро бар ъуҳда дорад, имсол барои аввалин бор ҷоизаи Китоби соли форсии Ҳиндро низ баргузор карданд. Ба ривояти ӯ, ҳар сол беш аз чандсад китоби хуби форсӣ дар Ҳинд мунташир мешавад, агарчи басахтӣ метавонанд дигар ҳомӣ пайдо кунанд.

Дар Покистон аммо ҷамъияти форсизабони Куветта, Пешовар ва ҳатто Гилгит ҷамъияте қобили таваҷҷуҳ ҳастанд ва чи хуб, ки бар хилофи давлати Ҳинд, ки форсиро пас мезанад, давлати ҷадиди Покистон, аз он бо ин гармӣ ёд ва ҳимоят мекунад.

_______________________________

Огоҳӣ: Барои пайванд бо мо метавонед ба роёнишонии azdaa@parsianjoman.ir нома бифристед. Ҳамчунин, барои огоҳӣ аз барӯзрасониҳои торнамо метавонед ҳамванди Рӯйдоднома-и Порсӣ Анҷуман шавед ва низ метавонед ба торбарги мо дар Фейсбук ё Телегром бипайвандед.

 این مطلب را به خط فارسی در “اینجا” بخوانید