Устигони Хусрав

Маздо Тоҷбахш

 Бузургмеҳри Бухтагон, дастури фарзонаи Хусрави Анӯшервони соcонӣ (579-531-и тарсоӣ) дар ёдгоре, ки аз худ бар ҷой гузошта, “Āyādgār ī Vazurgmihr” пеш аз ҳар сухане худро чунин шиносондааст:

 “Man vazurgmihr ī bōxtagān ´nivēped ī šabestān ī šahr ōstīgān ī husrav darīgbed …” [1]

 То кунун хонишҳо, вироишҳо ва гардонишҳои гуногун аз ин ёдгор ба даст дода шудааст, ки дар онҳо устигонро шаҳри Устигонхусрав пиндоштаанд ва Бузургмеҳрро низ дарибиди он шаҳр донистаанд.

 Бо баррасии вожашинохтӣ ва гетишинохтии вожаи “устигон” метавон бад-ин пурсиш, ки «оё устигон номи шаҳре дар рӯзгори подшоҳии Хусрави Анӯшервони соcонӣ буда ва ё Бузургмеҳр, чунин, ҷойгоҳи худро назди подшоҳ намоёндааст» посух гуфт ва даре дигар бар хониши ин вожа дар ёдгори Бузургмеҳр гушӯд ва партави нав бад-он афканд.

 Дар “Ҷовидонхирад”[2], ки рӯнавишти арабии “Ёдгори Бузургмеҳр” аст, ин банд нест. Фарҳоди Ободонӣ[3], бар пояи “Ёдгори Бузургмеҳр” ӯро «дастури (= вазири) шабистони шаҳри устикони (= устувори, мубораки) Хусрави Анӯшервон» номида ва Моҳёри Наввобӣ[4] хониши «девонбади шабистони шаҳри Устиконхусрав»-ро аз он ба даст дода ва Саиди Урён[5] низ, ба пайравӣ аз Наввобӣ, онро «девонбади шабистони шаҳри Устигонхусрав» [6] хондааст.

 Шоъул Шокид дар ҷусторе[7] онро «девонбади шаҳри Устигонхусрав» [8] хонда, лек дар понавишт афзудааст, ки чунин шаҳре дар навиштаҳои таърихӣ шинохташуда нест. Рико Гузелен[9] низ, бар пояи сухани Шоъул Шокид[10], аз Бузургмеҳр бо барноми дарборсолори шаҳри Устигонхусрав[11] ёд карда ва афзудааст: «Шӯрбхтона, шаҳре бо номи Устигонхусрав ҳеч ҷо гувоҳӣ нашудааст, лек пайванди «дарбор» ва «густараи подшоҳӣ» чунин менамояд, ки бояд дар наздикии густараи подшоҳӣ онро ҷуст» .[12]

 Раҳоми Аша хониши нав аз ин вожа додааст. Ў вожаи ōstīgānро ба чими устигон(муътамад)[13] хондааст.

Вожаи устигон аз намуди вожашинохтӣ

 Ōstīgān[14] низ hōstīgān гузорвожа (сифат) аст, ба чими устигон(муътамид), устувор, устувон (сифт, пойдор, побарҷо) аз ōst ба чими устувор аз решаи -au̯a-sta* ва пасванди -īgān (омехтае аз пасванди гузорвожасозии (сифатсозии) īg- ва пасванди ān-).

 Баробари ин вожа вожаи visān [15] ба чими ҷудо, гусаста, ларзон аст.

 Устигон ба армани ոստիկան (ostikan) ба чими нигаҳбон, посбон бувад, низ гардониши юнонии он ἐπίσκοπος ба чими нигоҳбон; сипосагӣ (усқуфӣ); корфармо бошад ва ба позанд ōstyą навишта шавад. [16]

 Дигар сохтҳои дастурии вожаи устигон чунинанд:

 Гузорвожаи бартар (сифати тафзилӣ): ōstīgāndar[17] ба чими устигонтар (муътамадтар), устувортар, устувонтар (сифттар, пойдортар, побарҷотар).

 Номвожа: ōstīgānīh[18] ба чими устигонӣ (эътимод), устуворӣ, устувонӣ (сифтӣ, пойдорӣ, побарҷоӣ).

 Каронвожа(қайд): ōstīgānīhā[19] ба устигонӣ (бо эътимод, бо итминон), устуворона, ба устуворӣ, бо устуворӣ, ба устувонӣ (ба сифтӣ, пойдорона, побарҷоёна).

 Моддаи барсохта: ōstīgānēn-[20] устигон сохтан, устувор сохтан, устувон сохтан (сифт сохтан, пойдор сохтан, побарҷо сохтан).

 Вожаи ōstīgān дар чандин фарҳанг низ омадааст.[21]

 Шаҳри Устигон аз намуди гетишинохтӣ

 Аз доштаҳо чунин бармеояд, ки бисёре аз нивиштаҳои рӯзгори куҳан ва дурахшони Эроншаҳр ба дасти мо нарасида ва ончи ҳам, ки расидааст, гоҳ испурӣ(комил) нест.

Барои ҷӯйидани шаҳри Устигон, аз намуди гетишинохтӣ, метавон ба чанд нивиштаи куҳани бар ҷой монда аз он рӯзгор, ки номи бархе аз сарзаминҳо ва шаҳрҳои Эроншаҳр ва низ шуморе аз созандагони онҳоро дар худ дорад, дарнигарист.

 Яке аз ин нивиштаҳои куҳан «Занди Видевдод»[22] аст, ки сарзаминҳои номбурда дар он чунинанд:

Ērānvēz, Gava, Marv, Baxl, Nisāy, Harē, Kābul, Urve, Xnąn, Haraxvand, Hēdumand, Rag, Caxr, Varan, Haft-hindūgān, Abar-ped-ōδā-aruastān.

Нивиштаи дигар[23] Bundahišn аст. Дар бахши «Дар бораи чигунагии кӯҳҳо» [24] аз сарзаминҳои чун Ērānvēz, Huzestān, Xvarāsān, Māy, Hamadān, Xvārazm, Turkestān, Tabarestān, Gēlān, Vādgēsān, Pārs, Kābul, Čīn, Ēran-vēz ва шаҳрҳое чун Tōs ва Rām-pērōz ва деҳҳое чун Frōd-ābīg ва Absālīg ном бурда шудааст. Низ дар он ба модёни(китобе) ба номи Āyādgārīhā ī šahrīhā[25] бозбурд дода шудааст.

Дар бахши дигар аз Бундаҳиш, «Дар бораи шаҳрҳои номӣ аз Эроншаҳр ва хонаи Каён» [26], аз шаҳрҳое чун Ērānvēz, Dašt ī sūlīg-mānišn , Bagdād, Marv, Baxl, Nisā, Harē, Kābul, Mēšan/ ×Mansān, Xnǝnd, Harman, Hēdumand, Rag, Caxr, Var (×varan) ī cahārgōš ном бурда шудааст ва низ чанд шаҳри анэронӣ чун Haft-hindūgān, Ōdā-arang дида мешавад.

Дигар нивиштаи гетошиносонаи бозмонда аз рӯзгори Соcониён, ки то кунун ба дасти мо расидааст [27] Šahrestānīhā ī Ērānšahr ном дорад. Гуфта мешавад, ки дар пайи тохтутози тозиён дар хуросони(шарқи) Эроншаҳр духтари Пирӯзи Яздигирд, Шоҳфарӣ, дар банд шуд ва дар миёни бору бунааш яке аз он «Ёдномаҳои шаҳрҳо», ки барои Қубод, подшоҳи соcонӣ, писари Пирӯз ва падари Хусрави Анӯшервон буд, ба тороҷ рафт.[28] Чунин менамояд, ки «Шаҳристонҳои Эроншаҳр» (Šahrestānīhā ī Ērānšahr), ки номи шаҳрҳо ва поягузоронашонро, бар пояи бахшбандии чаҳорсӯяи густараи подшоҳии Соcониён, нишон медиҳад сарчашмае бунёдин монанди гуфторҳое аз он даст доштааст. Номи шаҳрҳо чунинанд:

Дар бахши хуросон (шарқ):

Samargand, Sugud, Navāzag, Xvārazm, Marv-rōd, Harē, Pōšang, Tōs, Nēvšābuhr, Kāyin, Dehestān, Kōmiš, Husravšād, Husravmustābād, Vispšādhusrav, Hubōyhusrav, Šādfarroxhusrav.

Дар бахши хурварон (ғарб):

Tēsifōn, Nesībīn, Urhā, Bābil, Hērt, Hamadān, Mōsil, Māy(як шаҳр), Pedišxvārga(бистуяк шаҳр), Gazīrag (нуҳ шаҳр), Šām ва Yaman ва Frīkā ва Kōfā ва Makkā ва Madīnag (бистучаҳор шаҳр)

Дар бахши нимрӯз (ҷануб):

Kābul, Raxvad (/ Roxad ), Bist (/Bust ), Frāh, Zāvulestān, Zrang, Kirmān, Vehardašēr, Staxr, Dārābgird, Vehšābuhr, Gōr (ī) ardašērxvarrah, Tavvag (/Tambūg), Ohrmazdardašēr, Rāmohrmazd, Šūs, Šūstar, Vandyōgšābuhr, Ērān-xvarrah-šābuhr, Nahrtērag, Simrān, ×Ērān-šād<-šābūr>, (?) Hagar, (?) Veh, Gay, Ērānāsānkirdkavād, Aškar.

Дар бахши абохтар (шимол):

Ādurbāyagān, Van, Ganzag, Āmuy, Bagdād.

Бар пояи ин навишта Хусрави Анӯшервон, фарзанди Қубод, панҷ шаҳр дар бахши Хуросон бо номҳои Husravšād, Husravmustābād, Vispšādhusrav, Hubōyhusrav, Šādfarroxhusrav сохт ва номи худро аз пайи он шаҳрҳо ниҳод.

Дар навиштаҳои бостонӣ шаҳре бо номи Ōstīgān ī husrav ё Ōstīgān то кунун ёфт нашудааст. Низ гувоҳӣ (сикка, муҳр, сангнавишта ва …) бар бувиши шаҳре бо ин ном на дар рӯзгори подшоҳии Хусрави Анӯшервони соcонӣ ва на дар ҳеч замоне дигар дар даст нест.

З-ин рӯ, бар пояи ончи рафт, метавон бад-ин бароянд расид, ки вожаи «устигон» дар «Ёдгори Бузургмеҳр» на шаҳре соcонӣ, ки танҳо барноме(лақабе) барои Бузургмеҳри Бухтагон буда ва ӯ бо баҳра аз ин барном наздикии худ ба шоҳаншоҳ Хусрави Анӯшервонро намоёндааст, чунинки:

“Man Vazurgmihr ī Bōxtagān ´nivēped ī[29] šabestān ī šahr, ōstīgān ī Husrav, darīgbed, …”

«Ман Бузургмеҳр писари Бухтаг (Бузургмеҳри Бухтагон), ойинбиди шабистони шаҳр, устигони(муътамиди) Хусрав, дарибид (дарборсолор), ин ёдгор, … »

Ин барном дар рӯзгори пас аз шоҳаншоҳ Хусрави Анӯшервон ва Бузургмеҳри Бухтагон низ дида мешавад. Чунон Муҳаммадҳасани Хон, донишманд ва вазири номии рӯзгори Носируддиншоҳи Қоҷор, ки ба соли 1887-и тарсоӣ аз он шоҳ барноми «эътимодуссалтана» гирифт.[30]

 Пайнивишт:

 [1]. av 1

 [2]. Абӯалӣ Аҳмад ибни Муҳаммади Мискавейҳ. Ал-ҳикамт-ул-холида. Қоҳира, 1952, 29-41

[3]. Фарҳоди Ободонӣ. Андарзномаи Бузургмеҳри Ҳаким. Исфаҳон: Донишгоҳи Исфаҳон,1350, (101-87), 87

[4]. Моҳёри Наввобӣ, Ёдгори Бузургмеҳр, маҷмӯаи мақолот, пӯшинаи 1, ба кӯшиши Маҳмуди Товусӣ, Шероз: Муассисаи осиёии Донишгоҳи Паҳлавии Шероз, 2535, (455-407), 426-425

[5]. Саиди Урён. Ёдгори Бузургмеҳр, мутуни паҳлавӣ, Теҳрон, 1371, (140-124), 124

 [6]. Ҳамон, 1371, (320-299), 299

 “… dēwān-bed šabestān šahr ī ōstigān husrōg …”

 [7]. Shaul Shaked. The sayings of wazurgmihr the sage-a piece of sasanian wisdom transmitted into arabic, exchange and transmission across cultural boundaries, hebrew university, jerusalem, 2005, (216-275 ),222, 236-237

[8]. Shaul Shaked, 2005, 236 šabestān ī šahr ī ōstīgān-xusrō darīgbad …; 237 servant-governor of the town of ōstīgān-xusrō …

 [9]. Rika Gyselen, nouveaux matériaux pour la géographie historique de l’empire sassanide : sceaux administratifs de la collection ahmad saeedi, association pour l’avancement des études iraniennes, paris 2002, 113-114

 [10]. Shaul Shaked, “some legal and administrative terms of the sasanian period”, monumentum h.s. nyberg, acta iranica, tehran- liege-leiden, 1975, 213-225

 [11]. “Šahr-ī-ōstīgān-khusrō-darīgbed”, rika gyselen, 2002, 113

 [12]. “Malheureusement une province du nom de ōstīgān-khusrō n’est attestée nulle part, mais l’association de “darīg” (la cour) et de “ōst(īg)ān” (domaine royal) semble bien indiquer qu’il faut chercher cette administration dans l’environnement royal immédiat.”, rika gyselen, 2002, 114

 [13]. Raham Asha. Āyādgār ī Vazurgmihr (av)

 http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/av.pdf

 1 Man, Vazurgmihr ī Bōxtagān ´nivēped ī šabestān ī šahr, ōstīgān ī husrav, darīgbed, …

 1 i, Vazurgmihr son of Bōxtag, the master of ceremonies in the gynaeceum of the kingdom,confident of husrō,chief of court,…

 [14]. av 1 ōstīgān-husrav

 dk iii, m 269 ōstīgān būdan ī ped tis, m 297 pediš ōstīgān būdan, m 297 ōstīgān dār-

 dk iv, m409 cē ēk ī ped ēkīh ōstīgān xvad abrīn., m 410 ōstīgān ped cihr, m 419 ōstīgān-drubuštīh

 mx 2.69 ōstīgān-gōbišnīh

 nm 1, 4, 18 andar kirdag ī ōstīgān dāštan

 pdk 16 dānišn ī ōstīgān

 šgv 1.3 ēk ped ēkīh ōstīgān (yak pa yakī ōstyą: एकस्मात एकतयाच सूत्रधार). Санҷ. dk iv, m 409 ēk ī ped ēkīh ōstīgān abrīn.

 tm 738 ǝstūn ī hōstīgān

 tm 801a ud abēbaxtagīh ped vurravišn hōstīgān hād.

 ōstīgān bav- (ped) ‘оставон будан, истиагон будан’

 vz 30 14 44 andar cihrag ōstīgān bē kuned

 [15]. dk iii, m 340

 [16]. Raham Asha. Pārsīg language (the so-called pahlavi ),iran, 2017, 230

 [17]. šgv 10.46 ōstīgāndar

 av 205 cē ōstīgāndar?

 [18]. Ба ҳамтоии суриги ܫܪܪܐ’ устигонӣ(эътимод), устуворӣ, устувонӣ (дурустӣ) (ps 131.11) ‘

 av 3 ped ōstīgānīh санҷ. ps 131.11 (ба ҳамтоиии суриги ܒܫܪܪܐ)

 dk iii, m 83 ped ōstīgānīh vinārdan

 dk iv, m 409 abar bunēštagīh ud ōstīgānīh, m 422 ped ōstīgānīh nimūdan

 [19]. pdk 9 ud cim ī ōstīgānīhā ped rāstīh pedīriftan

 šnš 12 28 ēd nihēnd ōstīgānīha menišn abar dušox

 vz 30.35 pādan hān ī ka ōstīgānīhā, ped xvēš sāmān, gāh pāyed.

 [20]. dk iii, m 212 dārišn ōstīgānēnīdan

 [21]. david neil mackenzie, a concise pahlavi dictionary, oxford university press, london, 1971, 61

 ōst [ʼwstˈ] ‘firm, reliable’.

 ōstīgān [ʼwstykʼnˈ | m hwstygʼn, n ustuwān?] ‘firm, strong, sure, reliable’. ~īh: ‘reliability’

 низ бингаред:

 henrik samuel nyberg, a manual of pahlavi, ii, germany, 1974, 145

 ōstīkān [ʼwstykʼnˈ] ‘trustworthy, truthful’.

 ōstīkihā [ʼwstykyhʼ] ‘firmly, with certainty’

 низ бингаред:

 mary boyce, a word-list of manichaean middle persian and parthian, leiden, brill, 1977, 49

 [*hōstīgān] pe. ‘strong, firm

 низ бингаред:

 raham asha, pārsīg dictionary, http://www.parsig.org/dictionary.html; raham asha, 2017, 230;av, raham asha, 1

 ōst(īg) adj. ‘fast, firm, reliable, set, stable’

 hōstīgān/ ōstīgān adj. ‘firm, reliable, sure, confident, steadfast’

 ōstīgānīh n. ‘firmness, reliability

 [22]. zjd 1. :бингаред raham asha, zand ī juddēvdād (zjd ),1

 http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/vd_1.pdf

 [23]. bd 76-81, 205-209. :бингаред raham asha, bundahišn (bd ),31

 http://www.rahamasha.net/uploads/2/3/2/8/2328777/vd_1.pdf

 низ бингаред: Фазлуллоҳ покзод, бандҳш, рӯйа 1, Теҳрон, 1384,(138-126), 134-130, 358-352 ; Меҳрдоди баҳор, бандҳш, Теҳрон, 1380, 73-71, 135-133

 [24]. bd 76 abar cōnīh ī kōfan

 [25]. bd 79-80 vas nām ud vas marag az ham ēn kōfīhā ušmurd rust ēstedcōn hān ī-š nām ped āyādgārīhā ī šahrīhā pēdāg

 [26]. bd 205 abar šahrīhā ī nāmīg (nāmcištīg) az ērānšahr mān ī kayān

 [27]. šēš. :бингаред d.j.m. jamasp-asana, pahlavi texts, i, bombay, 1897, 18-24; дар дастнбшти mk, гуфтори дувум, 19v-26r;supplément persan 2044, 22-28; h.s. nyberg, a manual of pahlavi, i, wiesbaden, 1964, 113-17; e. blochet, liste géographique des villes de l’iran, paris, 1895 (tirage à part du recueil de travaux relatifs à la philologie et à l’archéologie égyptiennes et assyriennes, vol. xvii );j.j. modi, aiyâdgâr-i-zarirân, shatrôihâ-i-airân, afdiya va sahigiya-i-sistân, bombay, 1899; j. markwart, a catalogue of the provincial capitals of erānšahr (навиштаи паҳлавӣ, гардонш ва гузориш ),roma, 1931; r. asha, the cities of erān šahr. memoir, erman, 1999.

 Содиқи Ҳидоят. Шаҳристонҳои Эрон, навиштаҳои пароканда, Теҳрон, 1344, 412-433; Саиди Урён. Шаҳрҳои Эрон, мутуни паҳлавӣ, Теҳрон, 1371, 69-64

 [28]. Абуабдуллоҳ Муҳаммад ибни Аҳмад ал-Муқдисӣ ал-Башорӣ. Аҳсан-ут-тақосим фи муаррифат-ил-ақолим. Ледан, 1906, 257

 [29]. /nivēped/ ё /āyēnīg ped/

 [30]. Барои огоҳии бештар аз ӯ, бингаред ба: Алӣ оли Довуд, «эътимодуолсслтана», Доират-ул-маъорифи бузурги исломӣ, пӯшинаи 9, Теҳрон, 1379, рӯйаҳои 358 то 363

 «Устигони Хусрав»-ро ба дисаи pdf аз «ин ҷой» бор гиред.