گویش‌های روستایی

سامان حسنی*

 واژه‌های گویش‌های روستایی می‌توانند جایگزین درخوری برای واژه‌های بیگانه در زبان پارسی باشند.

این واژه‌ها دو گونه‌اند: نخست واژه‌هایی هستند که در زندگی روستایی و کشاورزی کاربرد دارند و دیگر واژه‌هایی هستند که در شهرها و در پارسی نوشتاری جایشان را به واژه‌های بیگانه داده‌اند.

برای شناسایی و به کارگیری این واژه‌ها باید بدانیم که  واژه‌های هر زبان به مانند سنگ‌ریزه‌های کف رودخانه‌اند. هر چه سنگ‌ریزه‌ها بیشتر در بستر رودخانه غلتانده شوند بیشتر سابیده می‌شوند. واژه‌ها هم هرچه بیشتر به کار گرفته شوند واز عمرشان بگذرد کوتاهتر می‌شوند. مانند واژه‌های «خشایثی» و«خشپا»ی پارسی باستان که در پارسی نو به دیسه‌های «شاه» و«شب» درآمده‌اند.

همچنانکه سنگ‌ریزه‌های کف رودخانه یکسان سابیده نمی‌شوند، کوتاه شدن واژه‌ها هم در جاهای گوناگون یکسان نیست. برای نمونه در بسیاری گویش‌ها، واژه‌ها کوتاهتر از پارسی نوشتاری است. مانند «گاو» و «خواب» که شده‌اند «گو» و «خو» («گ» و «خ» با صدای زیر هستند). در واژه «ورزو» که به گاو نر گفته می‌شود از واژه «گاو» تنها «و» به جا مانده است. در نمونه‌های دیگر، واژه‌های روستایی دیسه‌های گذشته خود را بیشتر نگه داشته‌اند و بلندترند. مانند «پخشه» که دیسه پهلوی «پشه» است. یا واژه «سرخ ایژه» که دیسه پیشین «سرخک» است. «ایژه» کوتاه شده «ایژک»، نشان کوچکی (علامت تصغیر) است که در فارسی نو به دیسه «ک» کوتاه شده است. در نمونه دیگر، دیسه گذشته پویه (فعل)‌ها به‌ جا مانده مانند «اشکس» به جای «شکست». ناگفته نماند که به دگردیسی واک‌ها هم باید نگریست. برای نمونه در پاره‌ای از واژه‌ها «ر» به «ل» و «و» به «ی» دگردیسه شده، چنانچه برگ شده «بلگ» و خون شده «خین».

چند نمونه بالا برای این بود که هنگام گردآوری و بررسی واژه‌های روستایی دریابیم که کدام واژه را در زبان نوشتاری پارسی داریم و کدامیک را نداریم و می‌توان آن را به کار گرفت.

در گذشته فرهنگ‌های چندی در باره واژه‌های محلی نوشته شده که می‌توانند سودمند باشند. خوشبختانه امروزهم بیشتر روستا‌ها دارای تارنگار [وبلاگ] هستند و بسیاری از آن‌ها به گردآوری واژه‌های محلی پرداخته‌اند که می‌توانند گنجینه‌های باارزشی برای جایگزینی واژه‌های بیگانه باشند. در زیر به چند نمونه از این واژها که در روستاهای مرکزی ایران روایی دارند، اشاره می‌کنم. چنانکه می‌بینیم  بسیاری از آن‌ها بازمانده زبان پهلوی و شاید زبان‌های باستانی باشند.

پسین = عصر، غروب

پراسه = لایه نازک

پشک = قرعه

پشکه = عطسه

پوش («پ» با صدای زیر) = خاک نرم، زمین نرم

 پرگن = پاشیدن خاکستر بر روی برف در پایان زمستان برای زودتر آب شدن برف‌ها

پنگ = انباشته شدن آب در پشت یک مانع در مسیر خود

جموم‌اشکنی =  آغاز هر کار بدنی  باید آرام‌آرام و کوتاه‌مدت باشد تا بدن آمادگی لازم را بیابد و آسیب نبیند. به این کار جموم‌اشکنی می‌گویند. جموم کسی است که آمادگی لازم برای کار بدنی ندارد و باید آرام‌آرام آغاز کند. اشکنی از دیسه پیشین «شکستن» گرفته شده است.

چگار = سقف

 چغیدن = شکستن چیزی در اثر سرما

کرپ = به مرغی گویند که روی تخم خوابیده باشد

کرپه= اگر در هنگام بهار درختان دیرتر از هنگام گل دهند، گویند سال کرپه است (پاد واژه هراشت)

گر = آتش؛ گر گرفتن= آتش گرفتن

گوترگه = پلی برای گذر آب از روی یک دره یا جوی آب دیگر

نسار= پُرسایه‌ترین جهت دیوار، تپه ، کوه و … سوی جنوب

هراشت= اگر در هنگام بهار درختان زودتر از هنگام گل دهند می‌گویند سال هراشت است (پاد واژه کرپه)

وریس = بلند شو، پاشو

ویس = به ایست

 * مردم‌شناس، دبیر پیشین ادبیات و علوم انسانی