فرهنگِ سغدیِ رهامِ اشه چاپ شد

پارسی‌انجمن: فرهنگِ زبانِ سُغدیِ رهامِ اشه، A Compendious Sogdian Dictionary، به زبانِ انگلیسی، در ۱۶۷۱ رویه و دو پوشینه‌ و در اندازه‌ی بزرگ چاپخش شد.

نوشتنِ این فرهنگ به زمانی بازمی‌گردد که رهامِ اشه به تاجیکستان رفت تا زبانهای کهنِ ایرانی را به دانشجویان بیاموزاند. در آن پهنه، برخی از دانش‌پژوهان -به ویژه کسانی که از یغناب آمده بودند و به زبانِ یغنابی که آن را سغدیِ نو نیز گویند سخن می‌گفتند- از ایشان خواهش کردند که زبانِ سغدی را نیز به آنان آموزش دهد. اشه که پیش‌تر بر نبشته‌هایی چند از سغدی در زمینه‌ی بزشکی، گاهشماری و اخترماری پژوهشهایی کرده و آنها را به چاپ سپرده بود، هنگامی که این شورِ آنان را دید، خواهششان را پذیرفت و بر پایه‌ی نبشته‌های بر جای مانده از سغدی آموزه‌هایی^(دروسی) را به همراهِ واژه‌نامه‌ای از این زبانِ ایرانی برایشان‌ آماده کرد.

هنگامی که آوازه‌ی این آموزه‌ها به استادان و دانشجویانِ سمرقندی که شهرشان روزگاری تختگاهِ زبانِ سغدی بود رسید، از رهامِ اشه خواهش کردند که به آنان نیز سغدی یاد دهد تا هم این زبانِ نیاگانی را بیاموزند و هم با ابزارمند شدن بدین زبان، پژوهشهاشان در زمینه‌ی پارسیِ سمرقند را از دریچه‌ی زبانِ سغدی پی گیرند. در این میان، یکی از این پژوهشگرانِ سمرقندی هم آستین بالا زد تا واژه‌نامه‌ی سغدیِ در دست را به زبانهای روسی و ازبکی برگرداند. اشه که چنین دلبستگی‌ای در میانِ پژوهندگانِ سمرقندی دید، بر آن شد تا بر این واژه‌نامه بیشتر و بهتر کار کند.

چنین، او هفت سال زمان نهاد و کم‌وبیش همه‌ی نبشته‌های بر جای مانده از سغدی را خواند تا این فرهنگِ سغدی به همراهِ دستورِ این زبان را نوشت و فرادستِ استادان، دانشجویان و پژوهشگرانِ زبانهای ایرانی نهاد.

در این فرهنگ، آن جای که نبشته‌‌ی سغدی از سوریگ برگردان شده، رهامِ اشه نبشته‌ی سوریگ^{(سُریانی)} را هم بررسی کرده و واژه‌‌ی بن (واژه‌ی سوریگ) را با واژه‌ی برگردانده به سغدی هم‌سنجی کرده است. نبشته‌هایی که از چینی به سغدی گردانده شده هم به همچنین. اَی^(یعنی)، نبشته‌ی چینی نیز خوانده شده و روشن شده که گردانشگرِ سغدی بهمان واژه‌ی سغدی را به همتایِ کدام واژه‌ی چینی برگزیده است. همچنین، اگر نبشته‌ی سغدی نبشته‌ای بودایی بوده است، رهامِ اشه برابرهای سنسکریت واژه‌ی سغدی را نیز به دست داده‌. چنین، این فرهنگ نه تنها به کار پژوهندگانِ زبانِ سغدی آید که ابزارِ دست پژوهندگانِ دیگر رشته‌ها نیز هست.

در زمینه‌ی ریشه‌شناسی هم هر جای که ریشه‌ی واژه‌ها روشن بوده، برنموده شده. هر جای هم که چنین نبوده ریشه‌ی واژه به گونه‌ی پرسشی پیش نهاده شده. در این میان، برخی واژه‌های سغدی‌اند که هنوز ندانیم که به درستی چگونه باید خواندشان، یا این که به چند گونه توان خواندنشان. این واژه‌ها نیز در این فرهنگ به دست داده شده‌اند.

فرهنگِ سغدیِ اشه کم‌وبیش دربردارنده‌ی همه‌ نبشته‌های سغدی در بیش از هزار سال (از سده‌ی یکم تا یازدهم ترسایی) است، از سنگ‌نبشته‌ها گرفته تا نبشته‌های سغدی‌ای که ترسایان از سوریگ به سغدی برگردانده‌اند یا از چینی بدین زبان گزارده‌اند یا خود سغدیان که مزدیسن بوده‌اند نبشته‌اند (مانندِ پیمانِ زناشویی و نامه‌های کهنِ بر جای مانده بدین زبان و نبشته‌های یافته در مُغ‌تپه که ازآنِ واپسین شاهِ سغد، دیواشتیچ، است که با تازیان در نبرد بود).

این کار هر چند دستاورد هفت سال کوششِ پیگیرِ رهامِ اشه در خواندنِ نبشته‌های سغدی است، لیک ایشان این کار را هنوز نیازمندِ بازبینی و بازنگری دانند، چه هنوز یادداشتهایی دارند که در این فرهنگ اندر نشده‌اند و در بازخوانیها و ویرایشهای آینده‌ی این فرهنگ در کار آورده خواهند شد.

رویه‌هایی چند از این فرهنگ را «بدین جای» توان دیدن.

برایِ خریدِ فرهنگِ سغدی در دو پوشینه «بدین جای» توان درنگریستن.

---

فهرستِ نِبیگهای^(کُتبِ) چاپ‌‌شده‌ی رهامِ اشه

به پارسی:

• فرشنها (پ‍اری‍س‌، ۱۹۸۹)
• آموزگِ گیهانیگِ مغان (پاریس، ارمان ۱۹۹۵)
• آموزه‌ی بزشکیِ مغان (پوسته‌ی یک) (پاریس: ارمان ۲۰۰۰)
• آذرب‍ادِ م‍ه‍رس‍پ‍ن‍دان‌: پ‍رت‍وی‌ ن‍و اب‍ر زن‍دگ‍ی‌ و ب‍رخ‍ی‌ از ک‍اره‍اش‌ (پاریس: ارمان ۲۰۰۲؛ تهران: تیمورزاده ۱۳۸۲)
• هرمزد با هرویسپ آگاهی؛ یک متنِ ناشناخته به پارسیگ (پاریس: ارمان ۱۹۹۹؛ تهران: اساطیر ۱۳۸۳ و ۱۳۹۰)
• راس‍ت‍ه؛‌ آموزه‌ی بزشکیِ مغان (تهران: اساطیر ۱۳۸۳ و ۱۳۹۰)
• نامه‌ی تَنسَر (پاریس: ارمان ۲۰۱۳)

به انگلیسی:

• The story of the priest Dēnyār (Paris: Ermān 1993, 2015)
• The Persic (Pahlavi): a grammatical précis (Paris: Ermān 1998)
• kārnāmag ī ardašir ī pābagān: The Book of the Acts of Ardašir son of Pābag (Text, Transcription and Translation) (Paris: Ermān 1999(
• šahrestānīhā ī ērānšahr: The Lands of Ērānšahr; abdīh ud sahīgīh ī zamīg ī sagestān: The wonders and mirabilia of the land of Sakastāna (Text, Transcription and Translation) (Paris: Ermān 1999(
• srōg nāmag: The Book of Psalms (Text, Transcription and Translation) (Paris: Ermān 2000)
• šak-ud-gumānīh-vizār: The Doubt-removing book of Mardānfarrokh (Introduced, translated, and edited) (Paris: Alain Mole 2004; Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2014; Paris: Alain Mole 2015)
• Paul the Persian, Aristotle’s Logic (edited and translated) (Paris: Ermān 2004; Tehran: ParsiAnjoman 2016)
• abar cim ī kustīg: Treatise about The Significance of the Sacred Girdle (Text, Transcription, and Translation, with the illustrations) (Paris: The Institute of Eric Studies 2005)
• Avesta glossary: A glossary of Avesta words and their Pārsīg equivalents, based on the Zand, the so-called Frahang ī ōīm: ēk, Text and Grammatical Notes (Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2009)
  Second edition: Avesta Vocabulary (the so-called Frahang ī ōīm: ēk) (Mumbai: The K. R. Cama Oriental Institute 2023, Tehran: Shourafarin 2023)

• The Avesta Texts (Introduction and S_tūdgar) (Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2009)
• husrav ī kavādān ud rēdak-ē: The treatise Xusrō son of Kavād and a Page (2010)
• Zurvān ‘Time’ In the last texts of the Magi (2011)
• Jāvēdān Xrad: some fragments of the eternal wisdom of Aošnara the wise which are extant in Pārsīg (Pahlavi), Arabic and Persian (Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2011)
• Jāmāspīg: the Pārsīg version of the Memorial of Jāmāspa (Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2013).
  Second edition: Jāmāspīg: The memoir of Jāmāspa and The Oracle of Hystaspes (Arrou: Alain Mole 2023; Tehran: Shourafarin 2023)

• dādestān ī mēnōg xrad: Sentences of the Spiritual Wisdom (2015)
• Some excerpts of the Ēvēn-nāmag from the fourth book of the Dēnkird (2015)
• vīrāzagān: The visionary journey of Vīrāza to heaven and hell (Editio Princeps of the Vīrāzagān with transcription of both the Vīrāzagān and the Ardā Vīrāzagān) (Tehran: Shourafarin 2017; Tehran: Sade 2017; Second edition: Mumbai: K. R. Cama Orienatal Institute 2024, Tehran: Shourafarin 2024)
• Pārsīg Language (The so-called Pahlavi) Parts of Speech, Word Formation, and Phonology (Tehran: Sade, 2017)
• Avesta; A Grammatical Précis (Dushanbe: Academy of Sciences, Tehran: Sade 2019)
• Marriage Contracts: Pārsīg (“Pahlavi”), Sogdian and Bactrian documents (Dushanbe: Academy of Sciences, Tehran: Shourafarin 2020; Second edition: Arrou: Alain Mole 2021)
• The Parthian Prince’s Remarkable Journey (The so-called Hymn of the Pearl) (Arrou: Alain Mole, 2021, Tehran: Sade, 2022)
• A Compendious Sogdian Dictionary (Arrou: Alain Mole, 2024)

 

این دو کارِ ایشان به پارسی گردانده شده‌اند:

• پاولِ پارسی، گویاییِ ارستو (گردانشِ بزرگمهرِ لقمان) (چاپِ سوم (ویرایشِ دوم) ۱۴۰۲)
• زبانِ پارسیگ (پهلوی): دستورِ زبان، واژه‌سازی و واج‌شناسی (گردانشِ مزدا تاج‌بخش و بزرگمهرِ لقمان) (چاپِ پنجم ۱۴۰۲)

این دو کار نیز بر  پایه‌‌ی/ به دنباله‌ی کارِ ایشان است:

• جاماسپی (گزارشِ پارسیگِ (پهلویِ) یادگارِ جاماسپ/ جاماسپ‌نامه)، بزرگمهرِ لقمان (چاپِ سوم ۱۴۰۱)
• گزیده‌ای از دینکردِ چهارم (برگرفته از «آیین‌نامه»‌ی ساسانی، نوشته‌شده به روزگارِ شاهنشاه خسرو انوشیروان)، بزرگمهرِ لقمان (چاپِ نخست ۱۴۰۲)