گویشهای پارسی
Вожаи “бом” дар забони порсиг ба десаи “бон” аст ва дар гузар ба порсии нав ба десаи “бом” даромадааст ва дар гӯишҳои рустоӣ “бун” хонда мешавад. Чунонки мебинем, дар порсии нав воки “н” ба десаи “м” даромада, вале дар гӯишҳои рустоӣ воки “н” ба ҳамон десаи порсиг ба ҷой мондааст, ҳол он ки воки “о” (алиф) ба воки “у” (вов) дигардеса шудааст. Ин намуна худ рӯшанкунандаи печида будани дигардесии вожаҳост.
Адабиёти муштараки форсиро ба кишваре, бо вилояте нисбат додан норавост, зеро падидоварандаву офаринандаи ин адабиёти нафису муҳташам танҳо мовароуннаҳриён ё хуросониён, эрониён набуда, балки дар ин роҳ муштаракан хидматҳо ва ҷонсупориҳо ба вуҷуд омадаву гуна-гуна шоъирони муҳтарам аз ҳар сарзамин гул кардаанд. Бинобар ин адабиёти форсӣ муштарак аст, чи афғон, чи тоҷик, чи эронӣ, ҳатто ҳиндустониҳои мусалмон ҳақ доранд бигӯянд: адабиёти мост!
баъд аз он ки аммаамро “ӯзбечка” навистанд, аз ман пурсиданд, ки “туя миллатат чӣ?” Ман гуфтам, ки “ман тоҷик.” Баъд гуфтанд, ки “о туя модаркалонат узбек будаасту ту тоҷик-мӣ?” Ман гуфтам, ки “ин кас модаркалони ман не, ин аммаи ман.” Ман гуфтам, ки “ман тоҷик, ин кас ҳар чи ки бошанд.” Баъд гуфт: “Не, фикр кун, чиба ту тоҷик?” Ман гуфтам, “ҳамту тоҷик.” Бисёр исрор карданд, ки “тоҷик нестӣ ту ҳам”, ман гуфтам, “не, маро тоҷик нависед.” Баъд “хайр” гуфту чизе навишт ба дафтараш, ки ман акнун намедонам, ки вай чи навишт.
Дар мухбирномаи “Шуъбаи форс дар ҳузури идораи корҳои миллӣ” ойид ба вазифаи ин шуъба иттилоъ ва дар айни замон ба хонандагон ҳушдор медиҳад: “Забон рукни азими миллат аст, ки ба маҳзи гум шудани забон ҳамон миллат, ки мутакаллим ба он забон аст, гум ва нопадид хоҳад шуд. Ҳеч миллате дар дунё наметавонад ҳастӣ ва мавҷудияти худро таъмин кунад, магар бо нигаҳдорӣ ва муҳофизати забони модарии худ. Аз ин рӯ, ҳар миллат ҳақ дорад забони модарии худро гиромӣ дорад, азиз шуморад, муҳофизат кунад, то ки аз вартаи инқироз ва нобудӣ худро халос намояд…”
Имрӯза бо тағйиру таҳаввуле, ки дар таркиби қавмию нажодии афрод сурат гирифта, суҳбат аз қавми сараву поки порс ё ҳар қавми дигаре бемаъност. Бад-ин ҷиҳат, ҳар он касро, ки аз нажоди эронисту забони модариаш порсист, мешавад “порс” номид. Садриддин Айнӣ дар соли 1919 ҳеч ибое надошт, ки тоҷиконро “форсиён” биномад ва дар мақолае навишта буд: “Бадбахтона, мо, форсиён, ҳанӯз дар кӯчаи бехабарӣ тамошогарӣ мекунем” (“Танвири афкор”, 1919). Ва “форсиён” барои устод Айнӣ ва бузургони дигари даврон мутародифи вожаи “тоҷик” буд.
Дар рӯзгори кунунӣ бисёре аз гӯишҳои эронӣ хомуш шудаанд ва бисёре дигар рӯ ба фаромушӣ ниҳода ва ҷои худро ба порсии меъёр ё гӯишҳои дигар додаанд ва дар ин миён фанноварии навин бар шитоби ин раванд афзудааст. Пас ҷо дорад дар ин роҳ гомҳои буланде, то дер нашудааст, бардорем.
Ҳаёт Неъмат, шоъир ва пажӯҳишгари самарқандӣ, фарҳанге аз вожагони осори Мавлоно Ҷалолиддини Балхиро таҳия карда ва барои чоп ба Вазорати фарҳанги Тоҷикистон супурдааст. Шамсияи Қосим (авоили моҳи декабри 2012) ба дидори ӯ рафта ва дар мусоҳибае аз кору фаъъолиятҳои ӯ дар замони иқоматаш дар Тоҷикистон ҷӯё шудааст.
Забони паҳлавӣ ё порсии миёна наздик ба як ҳазора забони расмии ду хонадони эронии Ашконӣ ва Сосонӣ будааст. Вожаҳои фаровоне аз забонҳои авестоӣ ва порсии бостон ба забони паҳлавӣ расида ва аз онҷо вориди забони порсии нав шудаанд. Ҳамчунон ки сангрезаҳои кафи рӯдхона ҳарчи бештар дар гузари об бошанд, бештар собида мешаванд, вожаҳо ҳам дар дарозои замон ҳарчи бештар ба кор гирифта шаванд, кӯтоҳтар мешаванд. Бар ин поя, дар гузари табиъии вожаҳо аз паҳлавӣ ба порсии нав дигаргуниҳое рух додааст:
“Ҳо-“ яке аз пешвандҳои камшинохтаи порсӣ аст, ки ҳам дар бофа (матн)-ҳои куҳани порсӣ дида мешавад ва ҳам дар гӯишҳои кунунии Эрон ба кор меравад. Корбурдҳои ин пешванд чунинанд: А) Ба карвоз (феъл) мепайвандад, вале чимор (маъно)-и онро дигар намекунад, балки гунае согин (нуонс, тағйири кам дар маъно) падид меоварад, ё бар он куниш таъкид мекунад.
Дар гӯишҳои рустоӣ вожаҳои бисёре ҳастанд, ки метавон онҳоро ҷойгузини вожаҳои бегона кард. Яке аз ин вожаҳо вожаи “сир” (سِر) аст, ки дар гӯишҳои марказии Эрон равоӣ дорад. Ногуфта намонад вожае, ки сухан аз он аст, бо вожаи “сир”, ки дар фарҳангҳо ба чами “роз ва пӯшида” омада, пайванде надорад ва дар ҷустуҷӯе, ки дар чанд фарҳанг доштам, чизе дар бораи он наёфтам.