Month: April 2015

баъд аз он ки аммаамро “ӯзбечка” навистанд, аз ман пурсиданд, ки “туя миллатат чӣ?” Ман гуфтам, ки “ман тоҷик.” Баъд гуфтанд, ки “о туя модаркалонат узбек будаасту ту тоҷик-мӣ?” Ман гуфтам, ки “ин кас модаркалони ман не, ин аммаи ман.” Ман гуфтам, ки “ман тоҷик, ин кас ҳар чи ки бошанд.” Баъд гуфт: “Не, фикр кун, чиба ту тоҷик?” Ман гуфтам, “ҳамту тоҷик.” Бисёр исрор карданд, ки “тоҷик нестӣ ту ҳам”, ман гуфтам, “не, маро тоҷик нависед.” Баъд “хайр” гуфту чизе навишт ба дафтараш, ки ман акнун намедонам, ки вай чи навишт.

“Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ” кӯшише дар ҳавзаи нашри форсӣ барои пур кардани ҷои холии як ниёзи қадимӣ аст. Кофист таваҷҷуҳ кунем, ки бузургтарин фарҳанги луғати форсӣ, яъне Луғатномаи Деҳхудо, аз мабоҳиси решашинохтӣ тақрибан холӣ аст. Ҳол он ки тамоми фарҳангнивисон медонанд, ки ниёз ба шинохти торихи вожаҳо бахши муҳимме аз шарҳи вожа дар як фарҳанги ҷомеъи луғот аст.

Алоқаи бисёре аз туркҳо ба адабиёти форсӣ ва арабӣ яке аз далоили вуруди забони форсӣ ба Туркия буд ва таъсири бисёре бар ин сарзамин гузошт. Аз онҷое ки Туркия кишваре мусалмон буд, дин боъиси вуруди забони арабӣ ба Туркия шуд, аммо дар муқоиса бо забони форсӣ таъсири забони арабӣ маҳдуд аст. Бисёре аз вожаҳое, ки дар нивиштани шеър ва насри туркӣ ба кор бурда мешаванд, аз форсӣ гирифта шудаанд. Он ҳам шояд ба далели осонии забони форсӣ бошад.

Бештарин мушкилоти забонии мо ба камбудҳо ва навоқиси алифбои сохтае марбут аст, ки боъиси сар задани мушкилоти ҷиддӣ дар илмҳое чун овошиносӣ ё фонетика, сарф ё морфология ва, то андозае, ҷумла ё граматика шудааст. Бояд таъкид кард, ки мушкилоти забон бар асари камбудиҳои ҷиддии алифбо дар ташаккули тафаккур ва андешаи миллии мардуми мо, ки забон яке аз манбаъҳои аслии он аст, нақши манфие бозидааст.

“Фарҳанги кӯчаки забони паҳлавӣ”, нивиштаи Дейвид Нейл МакКензӣ, дарбардорандаи наздик ба 4000 вожаи порсиг (=паҳлавӣ) аст. МакКензӣ кӯшидааст, то овонивисии вожаҳо наздик ба овое бошад, ки дар садаи севуми тарсоӣ – даврони шукуфоии шоҳаншоҳии Сосонӣ – корбурд дошта бошад. Нусхаи порсӣ ва инглисии ин китобро аз пайвандҳои зер боргирӣ кунед.

Табдили хат амали сиёсатҳои бузург буда, аз доираи хоҳишу фаъъолияти шахсиятҳои ҷудогона берун аст ва аз ҷониби бархе гунаҳкор кардани нависандаи маъруфи тоҷик, аллома Садриддини Айнӣ дар табдили хатти форсии тоҷикӣ ба лотинӣ аз даъвое хушку холӣ беш нест. Ӯ нуқсро на дар алифбо, балки дар усули таълими он дарёфта, ҳамчун таҷаддудхоҳи бузург бо Абдулвоҳиди Мунзим аввалин мактаби усули навро дар Бухоро (1908) таъсис дод.

Зербинои китоби “Фарҳанги истилоҳоти фалсафа ва улуми иҷтимоъӣ” ба пеш аз инқилоби исломӣ мерасад, ҳангоме ки дар соли 1355 Пажӯҳишгоҳи улуми инсонӣ вожагони фалсафа ва улуми иҷтимоъӣ (баробарниҳодҳои мутарҷимон ва нивисандагони эронӣ)-ро бо гирдоварии Таййибабегуми Раисӣ ва вироиши Дориюши Ошурӣ мунташир ва сипас дар соли 1357 Фарҳанги фалсафа ва улуми иҷтимоъиро вогонд (=мунташир кард).

Куҳантарин фарҳангҳои барҷоймондаи забони паҳлавӣ ба номҳои “Уим Эвак” ва “Фарҳанги Паҳлавиг” ба даврони Сосониён мерасад. Аммо торихи нигориши онҳоро метавон дар бозаи поёнии он даврон то садаи севуми ҳиҷрӣ ҷой дод. Ваҷҳи тасмияи фарҳанги “Уим Эваг” ин аст, ки нахустин сарвожа (мадхал)-и он уим вожае авестоӣ ба маънии “як” аст ва дар муқобили он эваг вожае паҳлавӣ боз ба маънии “як” омадааст. Ҳамчунон ки аз ин номгузорӣ бармеояд, ин асар як фарҳанги авестоӣ ба паҳлавӣ аст. Дар ин фарҳанг 1000 вожаи авестоӣ ба 2250 вожаи паҳлавӣ баргардонда шудааст.

Дар мухбирномаи “Шуъбаи форс дар ҳузури идораи корҳои миллӣ” ойид ба вазифаи ин шуъба иттилоъ ва дар айни замон ба хонандагон ҳушдор медиҳад: “Забон рукни азими миллат аст, ки ба маҳзи гум шудани забон ҳамон миллат, ки мутакаллим ба он забон аст, гум ва нопадид хоҳад шуд. Ҳеч миллате дар дунё наметавонад ҳастӣ ва мавҷудияти худро таъмин кунад, магар бо нигаҳдорӣ ва муҳофизати забони модарии худ. Аз ин рӯ, ҳар миллат ҳақ дорад забони модарии худро гиромӣ дорад, азиз шуморад, муҳофизат кунад, то ки аз вартаи инқироз ва нобудӣ худро халос намояд…”