Шаби дерёзи забони форсӣ дар Афғонистон

 Аббос Салимии Онгил

 (дабири коргурӯҳи осебшиносии Порсӣ Анҷуман)

Дар оғози соли 1401-и хуршедӣ, шоҳиди як чархишгоҳи дигар дар сарнивишти забони форсӣ ҳастем. Дандонҳои вопасгароёни қавмию динӣ дар Афғонистон бар гулӯи забони форсӣ нишастааст. Дар вопасин рӯзҳои соли 1400-и хуршедӣ, гурӯҳи Толибон вожаи «донишгоҳ»-ро аз лавҳа (тоблу)-и Донишгоҳи Балх ҳазф кард.[1] Масъала фақат вожаи «донишгоҳ» нест, забони форсӣ ва форсизабонон аз ҳар назар зери фишори инсонситезонаи толибҳо қарор доранд; аз кӯчи иҷборӣ ва рондану овора кардани ҳазораҳо то куштору оворагии панҷшериҳо.

Забони форсӣ дар ду садаи ахир зери сахттарин фишорҳои истеъморӣ будааст. Илова бар дасисаҳои инглис ва нобудии забони форсӣ дар Ҳиндустон ва Баҳрайн, истеъмори рус ин забонро дар Фарорӯдон ва Қафқоз ба равишҳои сахт ва нарм шиканҷа кард. Кор ба ҷое расид, ки русҳо ва ақвоми муҳоҷиру муҳоҷими ҳампаймонашон аз ҳар кас, ки форсӣ сухан мегуфт панҷ рубл ҷарима меситонданд.[2] Забони форсӣ дар муҳимтарин пойгоҳҳои худ, ҳамчун Марву Самарқанду Бухоро ва…, ба хотири манофеъи рус ва низ ҳуҷуми қабоили бадавӣ ва хушунатпардоз, ё аз байн рафт ё дар остонаи нобудист. Аммо раванди форсиситезӣ ва эронизудоӣ дар минтақа поён наёфтааст ва Афғонистон ҳам меравад, ки ба сарнивишти дигар манотиқ дучор шавад ва дер нест, ки он равад бар Ҳироту Кобулу Ғазна, ки бар дигар шаҳрҳо рафт ва мо ҳамчунон хуфта то кай навбати Шероз ва Ҳамадон ва Теҳрон расад!

 Афғонистон, истеъмор ва забони форсӣ

 Афғон номи дигари қавми паштун аст. Бар пояи асноди торихӣ, афғонҳо дар манотиқи ҷануб ва ҷанубу шарқи кишваре, ки имрӯза Афғонистон номида мешавад, мезистанд. «Асноди мавҷуд дақиқан нишон медиҳад, ки дар ҷиболи Сулаймон – ки ба номи Кӯҳҳои афғонон ҳам номида шудааст- паштунҳо бо забони паштун сухан мегуфтаанд.»[3] То пеш аз ъасри истеъмор, ҳеч гоҳ ва дар ҳеч нақшаи торихие, шаҳрҳо ва манотиқе чун Ҳирот, Систон, Бомён, Балх ва … Афғонистон номида нашудааст. «Дар давраи исломӣ то авосити қарни нуздаҳум Афғонистон бештар ба номи Хуросон ёд мешуд.»[4] ва Наҷиб Моили Ҳиравӣ дар ин бора менависад: «Дареғ, ки дар торихи 200-солаи ахири Ориёно, нахуст истеъморгари инглис ва сипас истеъморгари рус, минтақаро мустаъид диданд ва гунае аз истеъмор ба номи қавми афғон падид оварданд.»[5]

 То пеш аз вуруди инглисиҳо ба шибҳиқорраи Ҳинд (Ҳинд ва Покистон) ва кӯшиш барои нобудии забони форсӣ (забони девонӣ ва адабии мардумони ин минтақа), паштунҳо ҳаргоҳ ки ба қудрат мерасиданд ҳамчун гузаштагони худ (дигар фармонравоёни он диёр) расмияти забони форсиро мепазирфтанд ва тибқи назми торихии ин манотиқ, забони форсиро ҳамчун забони тамаддунӣ, девонӣ ва адабӣ арҷ мениҳоданд. Дар даврони ахир, бо дасисаҳои инглис ва сипас рус авзоъ дигаргун шуд. «Аз 1126-и хуршедӣ, яъне эъломи подшоҳии Аҳмадшоҳи Дурронӣ то кунун, рафтори давлатҳо бо забони форсиро метавон ба ду давра тақсим кард. Дар давраи аввал, яъне аз ҳукумати Аҳмадшоҳ то Амонуллоҳхон, ин робита ғолибан некӯ будааст… Ба воқеъ аз давраи Муҳаммаднодирхон ва фарзандаш буд, ки сиёсати форсиситезӣ аз сӯи ҳукумат эҳсос шуд.»[6]

Дар ҳақиқат, Муҳаммаднодир ва фарзандаш (Зоҳиршоҳ) беш аз дигарон ва бо тӯпе пуртар форсиситезӣ карданд. «То пеш аз ъасри Муҳаммаднодир ва фарзандаш Зоҳиршоҳ ҳаргиз падидаи дузабонагӣ дар Ориёно вуҷуд надоштааст ва гӯишҳои пашту ҳамонанди дигар гӯишҳо чун узбакӣ, туркӣ, урду ва ғайра дар ҳадди маҳалли зистӣ ва маҳдудаи қавмӣ корбурд доштааст… Аз ъасри амонист, ки порае аз вожагони маҳаллӣ ва решадори пашту дар низоми аскарӣ ё артиши Ориёно пазируфта мешавад. Аммо пас аз ъасри амонӣ, нахуст инглис ва сипас рус гӯиши мазбурро ба унвони ҳарбае дар даст гирифтанд ва навъе истеъморро ба номи паштунизм поярезӣ карданд ва ба ин гуна аз авоили ҳукумати Муҳаммад Зоҳиршоҳ буҳрони пашту дар Ориёно шурӯъ шуд. Ба тавре ки пас аз муддате, ба таҳрики афроде чун Муҳаммад Гулхони Маҳманд, ъиддае ноогоҳ – ки гирифтор ба гунаҳои мухталифи ъасабияти қавмӣ ва забонӣ ва мазҳабӣ буданд – кӯшиданд паштуро танҳо забони ҳамагонӣ ва расмии Ориёно қарор диҳанд!»[7]

Дар ҳамин гирудор, тундравҳои паштун пуштвонаҳои фарҳангии хандадоре ҳам ҷаъл карданд: «Тане чанд аз фузалои паштузабон, ки аз торих ва адабиёти пашту ва форсии дарӣ огоҳӣ доштанд, ҳамдостон шуданд ва бар пояи авроқи бозёфта аз як нивиштаи садаи дувоздаҳуми ҳиҷрӣ аз Муҳаммад Ҳутак, тазкирае мудавван ва муназзам сохтанд ба номи «Пута хизона.» [8] Баъид нест, ки фарҳангиёни тундрави пашту, аз ҷумла Абдулҳай Ҳабибӣ, дар ингуна китобсозиҳо ва ҷаъл карданҳо аз рафтори понтуркҳои Туркия мутаассир буда бошанд.

Мирмуҳаммад Садиқи Фарҳанг дар китоби «Афғонистон дар панҷ қарни ахир» чунин менависад: «Дар давраи подшоҳии Муҳаммаднодиршоҳ Муҳаммад Гулхони Муманд вазири дохила таҳрикотеро дар ҷиҳати таъмими забони пашту, тарди забони дарӣ на танҳо аз давоири давлат, балки аз муассисоти таълимӣ ва ҳатто хонаву бозор оғоз кард.»[9]

Дар ин ҷустор қасд надорам дар бораи торихчаи форсиситезӣ дар Афғонистон бинивисам. Дар ин бора китобҳо ва мақолаҳои гуногуне нивишта шудааст, ки хонандагон метавонанд ба онҳо руҷӯъ кунанд. Аз ҷумла боби шонздаҳуми китоби «Афғонистон дар панҷ қарни ахир» гузорише камубеш дақиқ дар бораи форсиситезӣ дар Афғонистон аст. Баҳси ман дар бораи чироии фурӯпошии Афғонистон аст ва чигунагии вокуниш ба он. Бо ин ҳол, боиста аст ба ин нукта ишора кунам, ки дар бештари пижӯҳишҳо ба нақши инглис ва рус ишора шудааст ва аз нақши понтуркисм ғофил шудаанд. Нигоранда пештар дар ёддоште ба нақши форсиситезонаи Маҳмуди Тарзӣ дар Афғонистон ва Абдурраъуфи Фитрат дар Фарорӯдон ва таҳсили ин ду дар Истонбул ва таъсирпазиришон аз сиголишҳои понтуркистӣ ишора кардааст.[10] Илова бар он, бояд ба мадориси афғон-тарк дар Афғонистон ҳам ишора кард, ки дар солҳои ахир поягузорӣ шудаанд. Ин мадорис, ки бисёр ҳирфаӣ ва барӯз идора мешаванд, ҳам дар ҳоли ашоъаи понтуркисманд ва ҳам гироишҳои тундравонаи диниро тарвиҷ мекунанд.

 Чиро Афғонистон ба ин рӯз уфтод?

1. Хурӯҷ аз назми торихӣ

 Афғонистон ба сабаби дахолатҳои истеъморӣ аз назми торихӣ ва табиъии худ хориҷ шудааст ва монанди сайёрае саргардон, ки дар берун аз манзумаи худ, беҳадаф ва бемақсад, сайр кунад, рафторе пешбининопазир дорад. Ба дигар сухан, пас аз ҳузури истеъмори инглис ва рус дар ин минтақа, Афғонистон аз сомонаи Эроншаҳрӣ ва доманаи фарҳангии забони форсӣ бурун ронда шуд. Роҳи раҳоии Афғонистон бозгашт ба мадор аст, бозгашт ба назми пешопаштунволӣ.[11] Чунонки мушоҳида мешавад, паштунволӣ, ки бо ҳимояти истеъмор ҷойи назми пешинро гирифтааст, мояи ранҷи ҳамаи бошандагони Афғонистон аст. Албатта ин қазия ба Афғонистон маҳдуд намешавад. Ҳамаи манотиқе, ки бо дасисаи инглис ва рус аз Эрон ҷудо уфтоданд, дучори чунин саргардоние ҳастанд. Пас аз фурӯпошии Шӯравӣ, арманиҳое, ки дар Боку ва дигар шаҳрҳои он диёр буданд ба Арманистон кӯчиданд ва ҳамин тавр бокуиҳо ва дигар арониҳое, ки дар шаҳрҳои Арманистон зиндагӣ мекарданд аз онҷо хориҷ шуданд. Ин яъне хориҷ шудан аз назми торихӣ ва дарғалтидан дар назми истеъморсохта ва истеъморзада. Дар ҳоле, ки дар Эрони имрӯзӣ садҳо тира ва забону гӯиш канори ҳам мезиянд ва касе маҷбур нест шаҳреро тарк кунад ва …!

2. Равоии фарҳанги қавмӣ ва қабилаӣ

 Дар бораи Афғонистон, муҳимтарин пурсиш ин аст, ки ин сарзамин чиро ба ин рӯз афтодааст?

 Посухи дамидастӣ ва ъавомона ин аст, ки мардуми Афғонистон динмеҳваранд.

 Пурсиш: Чиро Ъарабистон, Қатар, Иморот ва … ба ин рӯз науфтоданд? Оё Афғонистониҳо аз онҳо диндортаранд? Илова бар далоили пешин, бояд ба сухани Сон Ливер, мардумшиноси суисӣ, таваҷҷуҳ кард: «Ҳувийяти афғонҳо аввал қавмӣ, сипас исломӣ ва дар поён миллист.»[12]

 Ҷу Бойден, раисҷумҳури Омрико, ҳам ба ин нукта ишора кардааст. Бойден баъд аз хурӯҷи артиши Омрико аз Афғонистон, ҳам дар твитери худ ва ҳам дар мусоҳибаҳояш ба ин нукта ишора кардааст, ки Афғонистон ҳанӯз миллат нашуда ва маъмурияти Омрико ҳам миллатсозӣ ва эҷоди демукросӣ дар Афғонистон набудааст.[13]

 Ҷолиб онки ҳеч кудом аз расонаҳои эронӣ ва афғонистонӣ ин суханони Бойденро таҳлил накарданд. Яъне чи,  ки Афғонистон миллат нест? Демукросӣ чи рабте ба миллат дорад? Магар барои доштани демукросӣ, сулҳ, оромиш ва рифоҳ бояд ибтидо миллат буд?

 Воқеъият ин аст, ки демукросӣ фақат дар қолаби давлат-миллат имконпазир аст; яъне дар ҷое, ки «шаҳрванд» вуҷуд дорад, на раъият. Дар сохтори элу қабила демукросӣ рух наменамояд. Урупоиҳо ин муҳимро аз қарни ҳабдаҳуми мелодӣ, пас аз паймони «Вестфолӣ» пазируфтаанд ва равобиташон дар умури дохилӣ ва байналмилалӣ бар ин қоида устувор аст.

 Ин ду ъомил (хурӯҷ аз назми торихӣ ва равоии қабилагароӣ) муҳимтарин авомили фурӯпошии ҷомеъаи Афғонистонанд.

Вокуниши форсизабони Афғонистон чи бояд бошад?

 Форсизабонони Афғонистон набояд дар назми истеъморсохтаи мавҷуд бозӣ кунанд ва худ бахше аз ҷараёни қавмгароӣ шаванд. Дастабандиҳои ҳазора ва тоҷикро бояд поён расонд. Дамидан дар оташи кинаҳои қабилаӣ на ба суди ҳазора аст ва на ба суди тоҷик ва на ба суди паштун. То замоне ки рақобати тоҷик ва ҳазора ва аймоқ ва … вуҷуд дорад, одамкушони Толиб ва давлати Покистон комёб хоҳанд буд.

 Форсизабонони Афғонистон бояд ба назми пешоистеъморӣ ва табиъии минтақа пой бифишоранд ва дар ин ҳавза назарияпардозӣ кунанд. Назми пешоистеъморӣ бояд улгӯ ва чироғи роҳи форсизабонон бошад. Толибон худро нерӯи ҳаводори суннат медонад, дар ҳоле ки моҳияте истеъморӣ ва идулужизада дорад. То пеш аз омадани истеъморгарон, хабаре аз толибгароӣ ва паштунгароӣ набуд; ин мафоҳим зода ва парвардаи истеъморанд. Форсизабонони Афғонистон, аз дидгоҳи назарӣ, бояд бар моҳияти истеъмори паштунгароӣ ва толибгароӣ пой бифишоранд ва дар ъамал низ хоҳони бозгашт ба даврони пешоистеъморӣ бошанд ва дар ин роҳ гом бардоранд.

 Вокуниши Ҷумҳурии Исломии Эрон чи бояд бошад?

 Густараи тамаддунии Эрон мавриди ҳуҷуми вопасгаротарин гурӯҳҳои теруристии қарни бистум аст ва давлати Ҷумҳурии Исломии Эрон набояд даст рӯйи даст бигузорад ва ё дастикам набояд аз рафтори Толибон дифоъ кунад! Толибон бо забони форсӣ ва мазҳаби ташайюъ сари ситез дорад ва бино бар ҳукми «ду дуто чаҳорто» ин ду муаллафа бояд барои давлатмардони Ҷумҳурии Исломӣ муҳим бошад. Толибон аз рӯзе, ки бо ҳамоҳангии қудратҳои ҷаҳонӣ ва ҳимояти Покистон қудратро дар Афғонистон ба даст гирифт, мудом бар табли душманӣ бо Эрон кӯфтааст. Расонаҳои ин гурӯҳ душмании худро пинҳон накардаанд. Ончи то кунун андешакадаҳои ҷаҳониро шигифтзада кардааст бетарафӣ ва дар мавориде ҳимоят аз ин гурӯҳ аст! Пур ошкор аст, ки ин гурӯҳ ба ситез бо забони форсӣ ва душманӣ бо шиъиён дар Афғонистон басанда нахоҳад кард ва абзоре дар дасти душманони минтақаӣ ва фароминтақаии Эрон хоҳад буд ва марзҳои шарқии Эронро ноамн хоҳад кард.

 Муқоисаи Эрон ва Туркия дар чунин заминаҳое – ҷое, ки пойи густараи тамаддунӣ ва манофеъи дарозмуддат дар миён аст – ъумқи фоҷеъаи бебарномагиро нишон медиҳад.

  Чакида

 Раванди форсиситезӣ дар Эрони шарқӣ, ки камубеш аз ду садаи пеш оғоз шудааст ба марҳалае хатарнок расида. Афғонистон ба хотири манофеъи кишварҳои истеъморгар аз назми торихии худ хориҷ шуда ва ба ҷомеъае қавмӣ-қабилаӣ табдил шудааст. Чунин назме бо шеваи зисти торихӣ ва ҳинҷорҳои ҳамешагии ин мардумон дар тазод аст ва ҳамин тазод то кунун Афғонистонро ба ҷое ҳавлнок табдил кардааст. Ин назми барсохта ва истеъморӣ бо забони форсӣ ва фарҳанги эронӣ сари ситез дорад.

 Форсизабонон Афғонистон набояд дар даруни ин назми истеъморӣ бозӣ кунанд. Хостаи форсизабонон бояд бозгашт ба назми пешоистеъморӣ бошад. Дар чунон назми торихие хабаре аз қавмгароии ифротӣ набуд ва забони форсӣ забони адабӣ, фарҳангӣ ва идории мардумони он сомон буд.

 Давлати Эрон дар дифоъ аз густараи тамаддунии Эрон масъулият дорад. Пазириши Толибон ва канор омадан бо форсиситезон бо манофеъи дарозмуддати миллати Эрон ҳамхонӣ надорад.

 Понивиштҳо:

1. «Вазорат таҳсилоти ъолии Толибон ҳазфи «донишгоҳ» аз тоблуи Донишгоҳи Балхро таъйид кард», мушоҳида дар торихи 3 фарвардинмоҳи 1402.
2. Бингаред ба: «Аз маъорифпарварӣ то ба чингизпарастӣ»-и Муҳаммадҷон Шакурии Бухороӣ, Номаи Фарҳангистон, сафҳаҳои 51- 80.
3. Бигзор то аз ин шаб душвор бигзарем, с. 151.
4. Афғонистон дар панҷ қарни ахир, боби дувум, с. 11.
5. Бигзор то аз ин шаби душвор бигзарем, с. 53.
6. Ин қанди порсӣ, сафҳаҳои 27-29.
7. Бигзор то аз ин шаби душвор бигзарем, с. 59.
8. Ҳамон, с. 149.
9. Афғонистон дар панҷ қарни ахир, боби шонздаҳум, с. 426
10. «Забони форсӣ ва кушторгоҳи Онотулӣ», мушоҳида дар торихи 3 фарвардини 1401.
11. Паштунволӣ: суннатҳои қабилаии қавми паштун. Ин суннатҳо назди қабоили паштун ҳукми Қонуни асосиро дорад ва имрӯза чунин суннатҳоеро бар шаҳрнишинони Афғонистон таҳмил мекунанд.
12. «Баррасии моҳияти Толибон ва ояндаи низоми сиёсии Афғонистон», гуфтугӯ бо Ҷаъфар Маҳдавӣ, намояндаи пешини маҷлиси намояндагони Афғонистон, мушоҳида дар торихи 3 фарвардинмоҳи 1401.
13. Барои намуна, бингаред ба «инҷо».

 Китобнома:

1. Фарҳанг, Мирмуҳаммадсадиқ. Афғонистон дар панҷ қарни ахир, чопи дувум, Пешовар, 1367-и хуршедӣ.
2. Козимӣ, Муҳаммадкозим. Ин қанди порсӣ: форсии дарӣ дар Афғонистони имрӯз, Теҳрон: Ирфон, 1389.
3. Моили Ҳиравӣ, Наҷиб. Бигзор то аз ин шаби душвор бигзарем, Теҳрон: Маркази мутолеъоти эронӣ, 1373.

 Нашрия:

4. Шакурии Бухороӣ, Муҳаммадҷон. «Аз маорифпарварӣ то ба чингизпарастӣ», Номаи Фарҳангистон, давраи шашум, шумораи севум (шумораи мусалсали 23), тири 1383.
   

   ---

   Огоҳӣ: Барои пайванд бо мо метавонед ба роёнишонии azdaa@parsianjoman.org нома бифиристед. Ҳамчунин барои огоҳӣ аз барӯзрасониҳои торнамо метавонед ҳамванди рӯйдодномаи Порсӣ Анҷуман шавед ва низ метавонед ба торбарги мо дар фейсбук ё телегром ё истогром бипайвандед.