Деҳқони фасеҳи порсизод (бахши поёнӣ)

Мустафо Насирӣ

4

 Усулан бофти бисёр муҳками шеърҳои Низомии Ганҷавӣ, чи аз ҳайси орояҳои лафзӣ ва маънавӣ, чи аз ҳайси пайвандҳои васиқи мазомин ва мафоҳими илмӣ, ҳикамӣ, ирфонӣ, ахлоқӣ, панду андарзҳои сиёсӣ, фарҳангӣ, мусиқоӣ, ҳунарӣ, зебошинохтӣ, тавсиф ва тасмияи падидаҳои табиъӣ, нуҷум, анвоъи муносиботи сиёсӣ, иҷтимоъӣ, ҷашнҳо ва муносибатҳо, корбурди зарбулмасалҳо, қиссаҳои мардумӣ, устураҳо ва … ҳамагӣ аз торихи Эрон гирифта шуда ва ҷуз бо ирҷоъе ба торих ва тамаддуни эронӣ қобили хондан ва фаҳм нест. Ва муҳимтар аз он достонҳо, мазомини адабӣ, панду андарзҳо ва …. ва ба сурати куллӣ маҷмӯъаи донише, ки Низомиро бар асоси он як «ҳаким» ба шумор меоваранд, на танҳо аз туркии асри Низомии Ганҷавӣ қобили истеҳсол нест, ки қобили тарҷума ба яке аз забонҳои туркии асри Низомӣ ва ҳатто туркиҳои имрӯзӣ ҳам нест. Касоне (мисли Фирдавсӣ ва Ганҷавӣ), ки аз тариқи шоъирӣ унвони «ҳаким»-ро аз ҷомеъаи худ мегиранд, шеърашон бисёр фаротар аз тавсифи гулу булбул ва дар ҳақиқат шомили низоме аз дониш ва инъикосдиҳандаи мантиқи гуфтори як кулли тамаддунӣ ва фарҳангист. Аз сӯи дигар, фарҳанг, ахлоқ, панд ва андарзҳои ҳикамии Низомӣ чизе нест, ки аз як дунёи туркӣ илҳом гирифта шуда ва ба зеҳни ӯ хутур ва сипас шоъир, он мазомин ва мафоҳими асолатан туркиро аз иктиноҳи зеҳнӣ ва равонӣ дарёфт ва дар рӯшанои зеҳни худ ба забони дигаре (мисли форсӣ) тарҷума ва адо карда бошад. Агар афроде монанди Фараҷи Сарикӯҳӣ муътақид ҳастанд, ки Низомӣ ашъори худро ба икроҳ ва иҷбор, ба забони форсӣ суруда, бояд битавонанд тавзеҳ бидиҳанд, ки авомили икроҳкунандаи Низомӣ чи будааст?! Ва усулан офариниши шоҳкори адабӣ, ҳунарӣ ва ҳикамӣ дар шароити икроҳ, чи гуна мумкин аст?! Як роҳи мутмаъин барои доварӣ дар бораи имкони таъаллуқи Низомӣ ба дунёи туркӣ ин аст, ки осори ӯро ба маҳаки осори туркии асри худаш ва қабл аз он бизанем. Воқеъият ин аст, ки то давраи Низомии Ганҷавӣ, осори мактуб дар забони туркӣ бисёр маҳдуд аст. Агар фарзро бар ин бигузорем, ки Низомӣ аз адабиёти мактуби туркии қабл аз худ таъсир пазируфтааст, дар ин сурат сарчашмаи бархе илҳомоти ӯро бояд битавонем дар китобҳое мисли “Дадеқурқуд” ва “Қутодуғубилик” биёбем. Муқоисаи иҷмолӣ миёни ашъори Низомии Ганҷавӣ бо асаре монанди “Дадеқурқуд”, ки дар ҷойи худ боарзиш аст, нишон медиҳад, ки ҳеч гуна шабоҳат ё иштироке миёни ду асар аз ҳайси фурм, муҳтаво ва фарҳанги номгузории ашхос ва падидаҳо, устураҳо, муносибот ва аъёд, урфиёти иҷтимоъӣ, қиссаҳо ва амсолу ҳикам ва … вуҷуд надорад. Ба унвони мисол, номҳое, ки барои ашхос ва падидаҳои тамаддунӣ ва табиъӣ …. дар “Дадеқурқуд” омада, бо фарҳанги номҳо дар ашъори Низомӣ бегона аст ва ҳатто бо фарҳанги номгузорӣ дар Озарбойҷон бегона аст. Ба унвони мисол, аз ҳудуди болиғ бар 12 исми занона дар “Дадеқурқуд”, танҳо ном «Чечак» то ҳудуде дар Озарбойҷон роиҷ аст. Далели дигар бар бегонагии “Дадеқурқуд” бо Озарбойҷон ин аст, ки дар китобҳое, ки дар бораи торихи Озарбойҷон навишта шуда, ишорае ба шинохти ҷомеъаи Озарбойҷон аз ин китоб зикр нашудааст. Аз боби намуна, чи гуна қобили тасаввур аст, ки дар миёни болиғ бар 209 унвони китоб, девон ва рисола ва …, ки дар “Сафинаи Табрез”-и Абулмаҷд дар қарни ҳаштум омада, номе аз “Дадеқурқуд” набошад?! Гумномии “Дадеқурқуд” дар назди мардум ва маъорифи Озарбойҷон то чанд даҳаи ахир, дар ҳолест, ки Рашидуддин Фазлуллоҳи Ҳамадонӣ дар “Ҷомеъ-ут-таворих”, Амиралишери Навоӣ дар “Нисоъим-ул-муҳибба” ва Абулғозии Баҳодурхон дар “Шаҷарат-ул-тарокима”, ишораҳое ба афсонаи “Дадеқурқуд” кардаанд. Сирри бегонагии “Дадеқурқуд” бо Озарбойҷон ба муҳтавои он бармегардад; дарунмояи “Дадеқурқуд” ҳамосаи ҷангҳои қабилаи ғуз бо дигар қабоили турк дар ҳадди фосили Эрони куҳан ва Чини куҳан аст, ки тавассути Дадеқурқуд донои қабила ривоят мешавад. Ҳарчанд афсонаи Дадеқурқуд решаҳои қабл аз ислом дорад, бо ин ҳол гуфта мешавад, ки ин шахсият болиғ бар 295 умр карда ва асри паёмбарро дарк кардааст. Бино бар ин ин китоб ҳеч пайванди торихӣ бо Озарбойҷон надорад. Зани идеол дар “Дадеқурқуд” мутобиқ бо фарҳанги ашоъирӣ ва кӯчанда, занест, ки дӯшодӯши мард дар ҳамаи заминаҳо (кори тоқатфарсо ва ҷангҳои хунин) ҳузур дорад. Аммо зан дар фарҳанги эронӣ бо маъхази ашъор Фирдавсӣ ва Низомӣ ва … нисбате бо ин фарҳанг надорад. Дар қиссаи Қонтуролӣ дар “Дадеқурқуд” зани идеоли қаҳрамони қисса: «Занест, ки қабл аз шавҳараш аз хоб бархоста бошад, қабл аз ҳамсараш савор бар зини асб бошад ва қабл аз ӯ бар қабилаи душман тохта ва сари душманро оварда бошад». Ҳамчунин ба мӯҷиби мушоҳидоти Ибни Фазлон аз бархе қабоили туркӣ дар Қафқоз (қабл аз вуруд ба Эрон) занон дар ин қабоил фоқиди шарму ҳаё ва пӯшидагии занона ҳастанд. Чунин тасвире аз зан дар фарҳанги шаҳрӣ, ки ашъори бузургоне монанди Фирдавсӣ ва Низомӣ баёнгари он ҳастанд, вуҷуд надорад.

---

Бахши нахуст

---

 Амсол ва ҳикаме, ки дар “Дадеқурқуд” мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифта, монанди: «Модар медонад, ки падари писар кист, улоғи ваҳшӣ медонад алафи сабз куҷо рӯида, рӯбоҳ бӯи ҳафт рӯдро мешиносад, танҳо асб медонад, ки савораш сангин аст ё сабук, танҳо қотир медонад, ки сангинии бораш чи қадар аст, фарзанди нотанӣ ҷойи фарзанди таниро намегирад ва …» (Дадеқурқуд, Миръалии Сайидсаломат, с.25), амсолу ҳикам, пандҳо ва андарзҳои мутаносиб бо таҷрибаи зистаи инсони кӯчрав аст. Чунин панд ва ҳикматҳое, нисбате бо панду андарзҳои Низомӣ ва Озарбойҷони ғолибан якҷонишин надорад. Барои намуна ба бархе аз панд ва ҳикматҳои Низомӣ дар мавзӯъи доду диҳиш ва раъиятпарварии шоҳон, ки яке аз усули асосии андеша ва фарҳанги Эроншаҳрӣ аст, аз дафотири мухталифи шеърии ӯ таваҷҷуҳ бифармоед:

 Ситам дар мазҳаби давлат раво нест,

 Ки давлат бо ситамкор ошно нест.

 Дод кун аз ҳиммати мардум битарс,

 Нимашаб аз тири тазаллум битарс.

 Теғи ситам дур кун аз роҳашон,

 То нахӯрӣ тири саҳаркоҳашон.

 Додгарӣ шарти ҷаҳондорӣ аст,

 Шарти ҷаҳон бин, ки ситамкорӣ аст.

 Шоҳ, ки тартиби вилоят кунад,

 Ҳукми раъият ба риъоят кунад.

 Расми заъифон ба ту нозиш бувад,

 Расми ту бояд, ки навозиш бувад.

 Басо ойина к-андар дасти шоҳон,

 Сияҳ гашт аз нафири додхоҳон.

 Ҷаҳонсӯзӣ бад асту ҷаврсозӣ,

 Туро беҳ гар раъиятро навозӣ.

 Дар намудори одамияти ман,

 Ман шубонам, галла раъияти ман.

 Аз дигар мавзӯъоте, ки нишон медиҳад ин афсона ҳеч нисбате бо Озарбойҷон надорад, яке хӯрдани гӯшти асб ва дигаре фарҳанги номгузории писарон аст, ки пас аз расидан ба булуғ ва мутаносиб бо кори шуҷоъонае, ки анҷом медоданд, номе бар онҳо мегузоштанд. Ва билохира ин ки “Дадеқурқуд” то чанд даҳа қабл аслан дар Озарбойҷон шинохташуда набуд. Иноятуллоҳи Ризо дар китоби «Аррон аз даврони бостон то оғози аҳди муғул» (с. 493) ба намунаи бисёр ҷолибе аз таъассуботи кӯри забонию қавмӣ дар бораи “Дадеқурқуд” ишора кардааст. Ба нивиштаи ӯ «Ба ёд дорам ҳангоме, ки дар Иттиҳоди Шӯравӣ иқомат доштам яке аз масоили мавриди ихтилоф миёни ақвоми туркзабони он кишвар, достони машҳури “Дадеқурқуд” буд, ки зоҳиран ба ғузон таъаллуқ дошт. На танҳо ақвоми сокини Осиёи Марказӣ, ки туркизабонони Қафқоз ва бахшҳои урупоии Иттиҳоди Шӯравӣ низ онро мансуб ба худ медонистанд ва бо якдигар кашокаш мекарданд. Ин вазъ то соли 1948 мелодӣ идома дошт то ин ки достони мазбур аз сӯи давлатмардони ҳоким ба унвони падидаи иртиҷоъӣ муъаррифӣ шуд ва ба маҳзи эъломи ин назар, сиёсатмадорони маҳаллӣ Дадеқурқуди бегуноҳро ба сӯи дигар ақвом партоб мекарданд». Ончи Иноятуллоҳи Ризо шоҳиди он буда, чизест, ки инак дар Табрези Эрон бо шиддати тамом аз сӯи иддаи қалиле дар ҷараён аст. Ин шарзамаи қалила, ҳар ончиро, ки аз азал ба забони туркӣ дар гӯшае аз ин ҷаҳони паҳновар нигошта шударо, ҷузви адабиёти Озарбойҷон қаламдод мекунанд то шояд битавонанд торихе туркӣ барои ин хиттаи ҳамеша эронӣ даступо кунанд. Таваҳҳуми касоне, ки мехоҳанд аз аносири сирқатӣ аз тамаддуне дигар, тамаддуне туркӣ ҷаъл кунанд, қобили тасаввур нест. Шояд яке аз назариёти сухраомез дар бораи ҳувийяти фарҳангӣ ва забонии Озарбойҷон, назарест, ки Ҷаводи Ҳайат дар китоби «Сайре дар торихи забон ва баҳҷаҳои туркӣ» дар Озарбойҷон аст. Ҳайат бо ишора ба ин ки забони мардуми Озарбойҷон туркӣ буд ва пас аз фатҳи Озарбойҷон ба дасти аъроб, хатту забони арабӣ роиҷ шуд ва таҳсилкардҳо (ҳоказо филасл) арабинавис шуданд, вале «авзонҳо – ошиқҳо» ашъори худро ба туркӣ мехонданд. Шоҳкори ҷаъл ва таҳрифи Ҷаводи Ҳайат инҷост, ки менависад: «Аз қарни ёздаҳуми мелодӣ, яъне баъд аз омадани туркони салҷуқӣ, забони форсӣ низ дар Озарбойҷон роиҷ шуд» (Ҳайат, с. 174). Ин нивисандаи туркгаро бо эътимод ба нафси комил, кулли торихи Эронро барои туркисозии Озарбойҷон баръакс кардааст.

 Ба хилофи назарсозии амсоли Ҳайат, ҷое барои кӯчактарин тардид намемонад, ки фарҳанг ва забони туркии асри Низомӣ, на чизе барои илҳомбахшӣ ба Низомӣ дошта ва на ин фарҳанг дар Озарбойҷон шинохташуда буд. Аммо дар бораи “Қутодуғубилик” зикри ин нукта зарурист, ки ҳама донишеро, ки Юсуфи Балосоғунӣ дар қарни панҷум дар китоби “Қутодуғубилик” ҷамъ карда ва ба назм кашидааст, реша ва хостгоҳи эронӣ дорад. Гуфтаанд, ки ӯ муддатеро эҳтимолан назди Ибни Сино таламмуз кардааст. Дар воқеъ муҳтавои китоб, ҳамон муҳтавоест, ки мушаххасан дар се асар: Эҳёи улуми дин, Қимиёи саодат ва Насеҳ-ул-мулуки Ғазолӣ таҳрир шудааст. Балосоғунӣ дар оғози китоб тавзеҳ додааст, ки аз ин дониш дар Эрон бисёр навишта шуда, вале китоби ӯ дар забони туркӣ аввалин аст ва ба ҳамин ҷиҳат «эрониён “Қутодуғубилик”-и вайро Шоҳномаи туркӣ» меноманд. Бино бар ин дар ин китоб низ чизе вуҷуд надорад, ки дар Эрон андешида нашуда бошад ва дар манобеъи эронӣ вуҷуд надошта бошад ва ба ҳамин далел аст, ки туркзабонон дар ҳавзаи Эрони бузург, ва ҳатто маъдуди турктаборони эронӣ шуда монанди Озар Бегдилиҳо, ниёзе ба хондани асари Юсуфи Балосоғунӣ пайдо накарда ва ин китоб ва низ “Дадеқурқуд”, то имрӯз натавонистаанд ҷойгоҳе дар миёни туркзабонони Эрон боз кунанд. Ин нукта низ аз ҳайси забонӣ ҳоизи аҳаммият аст, ки ҷуз “Дадеқурқуд”, ки дар нуқоти мутаъаддиди Эрони бузурги фарҳангӣ бознивисӣ шуда ва забони онҳо то ҳудуде барои туркзабонони Эрон ва перомун қобили фаҳм аст, забони “Қутодуғубилик” ҳеч таносубе бо туркии озарӣ надорад.

5

 Борӣ, дар таҳлили гуфтории осори як шоъир, таваҷҷуҳ ба се нукта ногузир аст. Мавзӯъи аввал манобеъи илҳом ва намодҳои шоъир аст, ки нишон медиҳад ӯ дар кадом ҳавзаи тамаддунӣ қарор дошта ва аз кадомин сарчашмаҳои фикрию адабӣ ва ҳунарӣ сероб шудааст. Дар қисмати чаҳорум каме дар ин бора тавзеҳ додем ва дар идомаи он изофа мекунем, ки шеър дар адаби эронӣ аз ин ҳайс аҳаммияти музоъаф пайдо карда, ки эрониён дар шароите, ки имкони андешидан надоштаанд, жарфтарин андешаҳои худро дар таканнаи лафзу вазн ва қофияи пинҳон ва бад-ин тартиб дасти татовули номаҳрамонро аз таъарруз ба он кӯтоҳ кардаанд. Бар ин асос, шеъри форсӣ ҳамвора пайвандҳои васиқе бо андешаҳои фалсафӣ ва ҳикмати хусравонӣ дошта ва аз ин ҳайс ба саҳми худ аз ваҳдати фикрӣ ва зеҳнии эрониён пуштибонӣ кардааст. Ончи ваҳдати миллии эрониёнро, ба хилофи қарор гирифтан дар масири саҳмноктарин тундбодҳо, ҳифз карда ҳамин ваҳдати зеҳнию фикрӣ ва фарҳангист. Ба баёне дигар, дар мавоқеъе, ки «боди бениёзӣ» ба таъбири Ҷувайнӣ ё бодҳои «самум» дар таъбири Ҳофиз, бар Эронзамин вазидан гирифта ва «сомони сухан»-ро аз эрониён салб кардааст, адаби форсӣ танҳо малҷаъи рӯҳи захмхӯрдаи эрониён шуда, ва дар паёмади чунин рӯзгороне, ки суратҳои андешидани фалсафӣ ва сиёсӣ муттасалиб шуда, ин шеъри форсист, ки охирин сангари фарҳанг ва андешаи эроншаҳрӣ ва ҷонишини таъаммулҳои фалсафӣ шуда то машъали хиради эронӣ, комилан ва барои ҳамеша ба хомӯшӣ нагарояд. Шеъри Низомии Ганҷавӣ мавлуди шароити ношӣ аз ғалабаи ҳокимияти туркон бар муқаддароти эронӣ ва навъе вокуниш дар баробари он аст. Шеъри Низомӣ низ дар воқеъ раҳоварди шароитест, ки ойину ахлоқ ва низоми эроншаҳрона дастхуши парешонии ношӣ аз вазиши самум шудааст. Бино бар ин дар иктиноҳи абёт ва жарфои истиораҳо ва кинояҳои Низомӣ, андеша ва фарҳанги эроншаҳрӣ таъбия шуда то аз татовули дастҳои анэронӣ маҳфуз ва масун бимонад. Ба хилофи иддиъои ҷараёнҳои туркгаро, ки саъйи беҳуда мекунанд то тамаддунеро якҷо ба яғмо бурда ва онро сибғаи туркона бизананд, Низомӣ дар “Искандарнома” дар мақоми таърифи «ормоншаҳри туркона» нест, ки усулан ақвоми бадавӣ наметавонанд ормон дошта бошанд. Низомӣ дар “Искандарнома” дар воқеъ дар садади таъбияи муҳиммтарин вежагии торихии эрониён, яъне сабт ва хотираи ҳифзи мероси эроншаҳрӣ аз тариқи табдили муҳоҷимон ба хидматгузорони фарҳанги эронист:

Дар ин ганҷнома зи рози ҷаҳон

Калиди басе ганҷ дорам ниҳон.

Касе к-ин калиди зар орад ба даст,

Тилисми басе ганҷ донад шикаст.

 Низомӣ бо бозофаринии хотираи Искандар, ки пас аз ғалаба бар «мулки Доро» ва сӯзондани он, ба хидматгузори бебадил барои фарҳанг ва андешаи эроншаҳрӣ даромад, дар садади интиқол ва бознамоии он таҷриба дар асри худ аст, зеро чунончи ҳама изъон доранд, туркон низ пас аз ғалаба бар муқаддароти Эронзамин, дар фарҳанги эронӣ истиҳола шуда ва ба коргузороне барои фарҳанг ва андешаи эроншаҳрӣ даромаданд. Бад-ин тартиб бори дигар ин таҷрибаи торихӣ такрор шуд, ки эрониён ҳар гоҳ ҷангро дар арсаи Низомӣ бохтанд, бо интиқоли майдони ҷанг ба арсаи фарҳанг, муҳоҷимони ғолибро мағлуби хеш карданд. Низомӣ бо бозофаринии шахсияти Искандар ба ҳокимони турк кумак кунад то бо иқтидои ба усваи ӯ, усули андешаи эроншаҳриро сарлавҳаи аъмоли хеш қарор диҳанд. Андешаеро, ки Низомӣ дар иктиноҳи Искандарнома кошт, ҳамон усулест, ки Хоҷа Низомулмулк онҳоро дар “Сиёсатнома”-и худ мабнои назарияпардозӣ қарор дод. Низомӣ ибтидо ба натоиҷи ғалабаи муҳоҷимони анэронӣ бар муқаддароти Эроншаҳр ишора карда ва мегӯяд:

 Кишоварз шуғли сипаҳ соз кард,

 Сипоҳӣ кишоварзӣ оғоз кард.

 Ҷаҳонро намонд иморат басе,

Чу аз шуғли худ бигзарад ҳар касе.

 Дило, то бузурге наёрӣ ба даст,

 Ба ҷойи бузургон нашояд нишаст.

 На хусрав шуд он кас, ки хаспарвар аст,

 Хасӣ дигару хусравӣ дигар аст.

 На бисёркун шав, на бисёрхор,

 К-аз он сустӣ ояд в-азин ногувор.

 Роҳати мардум талаб, озор чист?!

 Ҷуз хаҷалӣ ҳосили ин кор чист?!

 Мулки заъифон ба каф оварда гир,

 Моли ятимон ба ситам хӯрда гир.

 Ҳарчи на адл аст, чи додат диҳад,

 В-ончи на адл аст, ба бодат диҳад.

 Адли баширест хирадшодкун,

 Коргаре мамлакатободкун.

 Мамликат аз адл шавад пойдор,

 Кори ту аз адли ту гирад қарор.

 Туро эзад аз баҳри адл офарид,

 Ситам нояд аз шоҳи одил падид.

 Низомӣ он гоҳ бо истифода аз панду андарзҳои эроншаҳрона, ки бештар бо номи Анушервони Одил ва Бузургмеҳр машҳур аст, ислоҳоти лозимро аз забони Искандар иблоғ мекунад:

Ҳаросанда шуд з-ин сухан шаҳриёр,

Мунодӣ барангехт дар ҳар диёр,

Ки ҳар пешавар пешаи худ кунад,

Ҷуз ин гарчи некӣ кунад, бад кунад.

Кишоварз бар гов бандад лубод

Зи говоҳану гов ҷӯяд мурод.

Сипоҳӣ ба ойини худ раҳ барад,

Ҳамон шаҳрӣ аз шуғли худ нагзарад.

Нагирад касе ҷуз пайи кори хеш,

Ҳамон пешаи аслӣ орад ба пеш.

 Пурсиш ин аст, ки чиро аз шахсияти Искандар дар адаби форсӣ ба сурати омм ва Низомӣ ба сурати хосс, улгӯсозӣ шуда? Ва чиро ӯст, ки ба оби ҳаёт роҳ пайдо мекунад? Посух равшан аст. Искандар аввалин анэронист, ки аз тариқи ҷанги низомӣ бар эрониён ғолиб мешавад, вале бо интиқоли пайкор ба ҳавзаи фарҳанг, мағлуб ва бо нил ба оби ҳаёт истеҳқоқи эронӣ шудан пайдо мекунад. Ин таҷрибаест, ки раванди эронӣ шудани турконро низ метавон бо он дарку тавзеҳ дод. Болотар ба мавриди Лутфъалии Озари Бегдилӣ аз табори туркони оғуз ишора шуд, ки чигуна Эрон ба муҳиммтарин дағдағаи фикрӣ ва адабии ӯ табдил шуда буд.

 Мавзӯъи дувум дар таҳлили мантиқи гуфтории як шеър, баррасии сувари хаёли шоъир ва намодҳои он аст. Дар дунёи қадим ҳар шоъире маъмулан ин намодҳоро аз муҳити зисти худ мегирифт. Ин ки сувари хаёли шоъири арабӣ бисёр маҳдуд ва умдатан маътуф ба тавсеъ дар тавсифи ‍‍падидаҳое монанди шутур ва рамал ва абри беборон ва тӯфони шен ва … буд, ба таҷрибаи зистаи он шоъирон бармегашт. Мо бо сувари хаёли шоъирони туркӣ қабл аз вуруд дар ҳавзаи тамаддунии Эрон ошноӣ надорем то бар асоси он битавонем дар бораи намодҳои сувари хаёли «ноб»-и шоъирони туркӣ доварӣ кунем. Сифати ноб, сифатест, ки Кошғарӣ онро дар “Девони луғот-ул-турк” дар бораи забони туркии холис ба кор бурда, ва тавзеҳ дода, ки мурод аз он, он забони туркист, ки ҳанӯз бо забони шаҳрӣ (эронӣ) монанди суғдӣ оғишта нашуда, ва ба таъбире Халдунӣ, забони бадавӣ (ғайриҳазарӣ) аст. Ончи дар бораи шеъри Низомӣ, ҳама дар бораи он иттифоқи назар доранд, эронӣ будани ҳама намодҳо, аносир ва аҷзоъи лафзӣ ва маънавии шеъри ӯст. Аз номи падидаҳои табиъӣ то номи шахсиятҳои устураӣ ва торихӣ, аз номи олот ва нағмаҳо ва навоҳо ва истилоҳоти мусиқӣ то асомии хунёгарон ва ромишгарон, аз номи гулҳо ва раёҳин ва роиҳаҳои хуши анвоъи хӯрданиҳо ва нӯшиданиҳо, аз зарбулмасалҳо ва маталҳо ва қиссаҳо то олитарин андарзҳои ирфонӣ ва ҳикамӣ ва фалсафӣ, аз иттилоъоти ситорашиносӣ ва ташхиси саъду наҳси айём то шинохти дигар милал ва ниҳал, аз адабиёти фулкур то шоҳиди мисолҳо ва истиқболҳо аз дигар шоъирон, ва …., ҳамагӣ дар “Хамса” ва низ девони ғазалҳо ва қасоид, ҳамагӣ баргирифта аз аз густараи Эронзамин ва дунёи бузурги эронист. Ин ки Низомии Ганҷавӣ ҳама муфрадоти лафзӣ ва маънавии шеърҳои худро аз дунёе илҳом гирифтааст, ки онро ба «дили олам» ташбеҳ карда, ба ин маънӣ нест, ки ҳеч калимаи туркӣ ё намод ё васфе, ки ба дунёи туркӣ баргардад, дар осори ӯ вуҷуд надорад. Бадеҳист чунин иддиъое ҳатто дар бораи “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ содиқ нест, зеро калимоти мутаъаддиде (чи басо мавориде аз қабл аз ислом) аз туркӣ дар забони форсӣ ворид шуда буд ва корбарони забони форсӣ бидуни таваҷҷуҳ ба мабдаъи калимоти «дахил» дар забонашон, онҳоро ба кор мегиранд. Фақат нуктаи бисёр зариферо набояд фаромӯш кард. Вожагони бисёре (аз давраи Соcониён бавежа то садаи панҷум) аз забони форсӣ дар забонҳои перомун монанди арабӣ ва туркӣ ворид шуда ва сипас бахше аз онҳо муҷаддадан дар давраҳои баъдӣ ба форсӣ ворид шуда ва инак хеле аз мардум, онҳо ҷузви вожагони дахил дар забони форсӣ медонанд. Ба унвони мисол, болиғ бар 50 вожаи форсӣ танҳо дар Қуръон ворид шуда ва сипас аз он мабдаъ муҷаддадан ба форсӣ омада ва дар натиҷа мо онҳоро имрӯз вожагони арабӣ медонем. Ҳамин тавр вожагони эронии қобили таваҷҷуҳе низ аз давраи Соcониён ва садри давраи исломӣ, аз тариқи забонҳои суғдӣ ва хоразмӣ вориди туркӣ шуда ва инак мо онҳоро туркӣ мешиносем.

 Муфрадот ва мазоминеро, ки Низомӣ ба кор бурда, дар забони туркии асри вай ёфт намешавад. Ба баёни дигар, муфрадот ва мазомини Низомӣ баргирифта аз дунёи васеъи эронӣ ва мустазҳар ба андеша ва фарҳанги эронӣ аст, ки ҳатто ҳама шоъирони туркисуро дар ҳавзаи тамаддунии Эронзамин низ муфрадот ва мазомини худро аз он вом гирифта ва ҳамчунон мегиранд. Барои намуна таварруқе дар ашъори ду шоъири бузурги туркисуро Амиралишери Навоӣ ва Мулломуҳаммад Фузӯлӣ, ин муддаъоро ба хубӣ исбот мекунад. Бавежа аксари шеърҳои аввалӣ, ки баргардони мустақим аз осори Ҷомӣ ва Низомӣ ва Аттор ва дигар шоъирони эронист. Алишери Навоӣ ҳарчанд дар рисолаи “Муҳокимат-ул-луғатайн” бо муқоисаи забонҳои туркӣ ва форсӣ, ҳукм ба бартарии аввалӣ бар дувумӣ дода, амре, ки имрӯз аз манзари илми забоншиносӣ ҳеч арзише надорад, аммо худи вай дар мақоми офариниши шеърӣ, бо эътироф ба ин ки дар олами шеър касеро ёрои ганҷбахшӣ бо Низомии Ганҷавӣ нест, яксара ба тарҷумаи мазомин ва мафоҳими адабии эронӣ пардохтааст. Садруддин Айнӣ пижӯҳишгари тоҷик ба хубӣ тавониста корномаи ҳунарӣ ва адабӣи Алишер Навоиро ин гуна тавсиф кардааст: «Навоӣ дастпарвардаи фарҳанги бузурги форсии тоҷикист ва дар мактаби фалсафаи сиёсӣ ва адабии эронӣ тарбият ёфтааст». (Адабиётпижӯҳии Садруддин Айнӣ, Шакурии Бухороӣ, Номаи анҷуман, шумораи 17, с. 33).

 Мавзӯъи севум мухотабинест, ки шоъир бо онон сухан мегӯяд ва билохира интихоби забоне, ки аз як сӯ забони муштарак миён шоъир ва манобеъи фикрӣ ва фарҳангӣ ва торихии ӯ, ва аз сӯи дигар, забони муштарак миёни шоъир ва мухотибини ӯст. Наметавон тасаввур кард, шоъире, ки ӯро турк медонанд, барои мухотибине, ки онҳоро низ турк мепиндоранд, дар давраи тасаллути ҳокимони турк, бо забоне бегона бо забон туркӣ ва ба гувоҳии Алишер Навоӣ заъифтар ва маҳдудтар аз забони туркӣ, шоъирӣ бикунад?! Чи чизе шоъире мисли Низомии турктабори мафрӯзро маҷбӯр мекард забони бегонаи форсиро ворид кунад ва бо он барои мухотабони туркаш шеъри форсӣ бигӯяд?! Шояд танҳо иҷборе, ки дар чунин шароите қобили тасаввур бошад, ин аст, ки на дунёи туркии шоъир воҷиди манобеъи кофӣ барои илҳоми ҳунарӣ ва андешаи ӯ буда ва на забони туркӣ гунҷоиш ва инъикоси маъонии мавриди назари шоъирро доштааст. Ҳамин ҷо метавон беарзиш будани доварии Алишер Навоӣ ва ҳама касоне, ки забони туркиро қавитарин забони дунё мепиндоранд, мушоҳида кард, ки ончунон зарфияте надоштааст то Низомӣ битавонад афкор ва эҳсосоти худро бо он барои ҳамзабонони фарзии худ ироа кунад. Касоне, ки Низомиро тарк медонанд, ё ӯро дар офариниш илмӣ, адабӣ ва ҳунари маҷбӯр ва мукраҳ медонанд, бояд битавонанд ба пурсишҳои ёдшуда посух бидиҳанд. Нуктаи бисёр муҳимме, ки дар мавзӯъи робита миёни шоъир ва мухотаби ӯ вуҷуд дорад, иштироки забонӣ ё ҳамзабонӣ аст. Ҳар шоъиреро дар ҷомеъаи худ, метавон бо паёмбарон дар миёни уммати худ муқоиса кард ва аз ин ҷиҳат ҳамзабонӣ миёни як паёмбар ва уммати ӯ бисёр муҳимм аст. Бино бар ин наметавон тасаввур кард, Низомӣ шеърҳояшро ба забоне сурудааст, ки забони мардуми ҷомеъааш набудааст. Бо ин ҳол касоне, ки талош мекунанд, Низомиро турк ё ҳатто туркзабон қаламдод мекунанд, ба бархе абёти ӯ истинод мекунанд, ки дар поёни ин мақол ба онҳо ишора мекунем. Яке аз байтҳое, ки ба он чанг мезананд, байти зер аст:

 Туркиамро дар ин Ҳабаш нахаранд,

 Лоҷарам дӯғбои хуш нахуранд.

 Байти болоро Низомӣ дар “Ҳафт пайкар” миёни ашъоре дар бораи «Ситоиш сухан ва ҳикмату андарз» сурудааст. Ҳамаи 161 байте, ки Низомӣ дар ин боб суруда, ҳеч нисбате бо нижод ва табор надоранд. Ӯ дар аҳаммияти сухан мегӯяд:

Ончи ӯ ҳам нав асту ҳам куҳан аст,

Сухан асту дар ин сухан сухан аст.

 З-офариниш назод модари кавн,

 Ҳеч фарзанди хубтар зи сухан.

 Ёдгоре к-аз одамизод аст,

 Сухан аст, он дигар ҳама бод аст.

Ақл донад, ки ман чи мегӯям,

З-ин ишорат, ки шуд чи меҷӯям?!

Туркиамро дар ин ҳабаш нахаранд,

Лоҷарам дӯғбои хуш нахуранд.

Чанд бошӣ Низомиё дарбанд,

Хезу овозае барор баланд.

Чанд тимор аз ин хароба кашем?

 Офтобе дар офтоба кашем.

Низомӣ борҳо ҳамонанди бақияи шоъирон, аз вожаи “турк” истифода карда ва онро ҳамонанди бақияи шоъирон, дар ду мазмуни зебоӣ ва сафедӣ ва ҷангҷӯӣ ва ғоратгарӣ, дар тақобул бо сиёҳӣ ва зулмат (ҳабаш) ба кор бурдааст. Ҳабаш низ аз вожагони пурдомана дар маънии сиёҳӣ ва торикӣ дар “Хамса”-и Низомӣ аст.

Сиёҳони ҳабаш, туркони чинӣ

чу шаб бо моҳ карда ҳамнишинӣ. (“Хусрав ва Ширин”)

Бино бар ин бо таваҷҷуҳ ба сароҳати байти ахир дар мавриди тақобули турк ва ҳабашӣ, маънии байти мавриди назар равшан ва бидуни ибҳом аст. Низомӣ онҷо ки аз табори турк ҳарф зада, зимни интисоби онҳо ба Чин, забон ба бадгӯӣ ва душном гушӯдааст:

 Ба нафрини туркон забон баргушод,

 Ки бе фитна турке зи модар назод.

 Хабар не, ки меҳри шумо кин бувад,

 Дили турки Чин пурхамучин буд.

 Лашгари туркро зи дашнаи тез,

 То ба Ҷайҳун расид гарди гурез.

 Бар асоси торихи клосики давраи соcонӣ, Эрон ҳам аз ҷониби туркони шарқ (Мовароуннаҳр) ва ҳам аз ҷониби туркони шимоли Қафқоз, мавриди ҳуҷум воқеъ мешуд. Достони сохтани мустаҳдасоти Бобулалбоб (шаҳри Дарбанди имрӯзӣ дар Доғистони Русия), ки ҷилави илғори туркон аз ҷониби Хазаристонро гирифт, бисёр маъруф аст. Низомӣ дар “Шарафнома” ба ин туркон, ки аз тариқи Хазарон ба Эрон юриш меоварданд, низ ишора кардааст:

 Гарчи нашуд турк бо Рум хеш,

Ҳам аз румашон кина бо рус беш.

 Ба пайкони туркони ин марҳала,

Тавон рехт бар пой рус обила.

 Ҳамон тавр ки равшан аст Низомӣ табори туркро унсуре берунӣ ва ғайриэронӣ шумурда ва эронӣ буданро амре фаротар аз табор медонад. Дар воқеъ аз назари Низомӣ наметавон ҳамзамон ҳам турк буд, ки қавме зермаҷмӯъаи ақвоми чинист ва ҳам эронӣ буд, ки ҳавзаи тамаддунии мустақил аз Чин аст. Аз ҷумла абёти дигаре, ки мавриди таҳрифи понтуркҳо воқеъ шуда, абёти марбут ба наҳваи суруда шудани китоби “Лайлию Маҷнун” аст:

 Дарҳол расид қосиди роҳ

 Овард мисоли ҳазрати шоҳ.

 Хоҳам, ки ба ёди ишқи Маҷнун,

 Ронӣ сухане чу дурри макнун.

 То хонаму гӯям ин шикар бин,

 Ҷунбонам сар, ки тоҷи сар бин.

 Дар зевари порсию тозӣ,

 Ин тозаарӯсро тирозе.

 Донӣ, ки ман он суханшиносам,

 К-абёти нав аз куҳан шиносам.

 Туркӣ сифати вафои мо нест,

 Туркона сухан сазои мо нест.

 Он к-аз насаби баланд зояд,

 Ӯро сухани баланд бояд.

 Аз ин абёт ба равшанӣ маълум аст, ки Шервоншоҳ номаеро барои Низомӣ фиристода ва аз ӯ хостааст достони “Лайлию Маҷнун”-ро низ ба шеър даровард. Шервоншоҳ ба Низомӣ мегӯяд, ки ҳарчанд дар сурудани шеър ба арабию форсӣ устод ҳастӣ, вале ман шеъри порсиро мешиносам ва ба тариқи авло дӯст дорам ин қиссаи арабиро ба форсӣ бисарояд. Шервоншоҳ сипас ба Низомӣ итминон медиҳад, ки аз ҳунари ӯ ба наҳви аҳсан тақдир хоҳад шуд, зеро ӯ монанди Султон Маҳмуди Ғазнавӣ турк нест, ки қадри шоҳкори Фирдавсиро нашинохт. Ҷараёни понтурк мекӯшад бо таҳрифи ин абёти равшан, ин гуна бинамоёнад, ки Низомӣ мехоста “Лайлию Маҷнун”-ро ба туркӣ сарояд, вале Шервоншоҳ бо гуфтани ин ки туркона сухан сазои мо нест, ӯро маҷбӯр карда то “Лайлию Маҷнун”-ро ба хилофи хости қалбӣ ба форсӣ бисарояд. Аз назари туркгароён таборе, ки худро аз фарзандони Оғузхон медонанд, манзур аз байти: « Дар зевари порсию тозӣ, Ин тозаарӯсро тирозе.» ин аст, ки забони форсӣ дар Озарбойҷон ба сони як навъарӯс, забоне ҷадид ва бидуни собиқаи торихист. Ин иддаъо ботилтар аз иддаъои қаблист, зеро, нахуст ин ки Шервоншоҳ аз тариқи нома дастури суройиши “Лайлию Маҷнун”-ро додааст, бино бар ин ӯ наметавониста аз тамоюли Низомӣ ба суройиши туркии он хабар дошта бошад ва барои инсирофи ӯ таъкид кунад, ки туркона сухан сазои мо нест. Дувум ин ки дар ин достон ба устодии Низомӣ дар шеъри порсию тозӣ ишора шуда ва инҷо туркӣ аслан маҳалле аз эъроб надорад. Севум ин ки ба мӯҷиби дастури забон, асл бар ин аст, ки исм ё замири маътуф, ба наздиктарин марҷаъ баргардад, ки бар ин қиёс, навъарӯс лоҷарам ба забони тозӣ атф хоҳад шуд. Чаҳорум ин ки Низомӣ дар идома таъриф мекунад писараш Муҳаммад низ ӯро ташвиқ мекунад, ки баъд аз сурудани “Хусрав ва Ширин” беҳтар аст, ки ҷуфти он, яъне достони “Лайлию Маҷнун”-ро ҳам бисурояд, ки «Товуси ҷавона ҷуфта беҳтар» аст. Чун “Хусрав ва Ширин” ба забони форсӣ суруда шуда, бино бар ин ҷуфти он низ мебоист ба забони форсӣ суруда шавад. Бино бар ин ҷое барои арабӣ ва туркӣ намемонад. Ва билохира ин ки Низомӣ чунончи гузашт, худро сароҳатан «деҳқони фасеҳи порсизод» муаррифи кардааст. Назар ба васоқати ин байт, ки дар ҳамаи нусхаҳо бидуни кӯчактарин тасҳифе вуҷуд дорад, ва низ сароҳати он, ҳеч байте дар осори Низомӣ наметавонад фарзи хилоф насси сареҳи ин байтро дар бораи насаби Низомӣ матраҳ кунад. Тамоми касоне, ки барои таҳрифи табори Низомӣ, ба ҳар эҳтимоле даст меовезанд, як воқеъиятро бояд овезаи гӯш кунанд: ба торих ва адабдуздӣ наметавон такя дод. Замоне метавон дар бораи эҳтимоли туркисуроии Низомӣ баҳс кард, ки нусхае шеъри туркии мансуб ба ӯ пайдо шавад, ки торихи нусахи он ба қабл аз Низомии Коромонлӣ баргардад. Нусхаҳое, ки иддаъо шуда мутаъаллиқ ба Низомии мост, ҳаддиақал чаҳор-панҷ сада бо ӯ фосила дорад!

 * баргирафта аз даҳлези телегромии «Ёддоштҳо ва ҷусторҳо».

——————————————————————————————————————————

Огоҳӣ: Барои пайванд бо мо метавонед ба роёнишонии azdaa@parsianjoman.org нома бифиристед. Ҳамчунин барои огоҳӣ аз барӯзрасониҳои торнамо метавонед ҳамванди рӯйдодномаи Порсӣ Анҷуман шавед ва низ метавонед ба торбарги мо дар фейсбук ё телегром ё истогром бипайвандед.