Истилоҳи «форсӣ» дар китоби “Намунаи адабиёти тоҷик”-и устод Ъайнӣ барои таърифи аслу ҳақиқати забон ва адабиёти форсии қаламрави Осиёи Миёна дар бештар аз 60 маврид истифода шудааст: «забони форсӣ», «осори адабияи форс», «адабиёти форсӣ», «шеъри форсӣ», «ашъори форсӣ», «шоъири форсизабон», «шуъарои форсӣ», «шуъарои форс ва тоҷик», «шоъири машҳури форсиён», «девони форсӣ», «насри форсӣ», «назму насри форсӣ», «рисола(ҳо)и форсӣ», «мактаби қироати форсӣ» ва…

Сомониён аз эрондӯсттарин сарриштадорони пас аз ислом будаанд ва ҷойгоҳе барҷаста дар густаришу болиши забони порсӣ доштанд. Пойтахти Сомониён шаҳри Бухоро буд, шаҳре, ки имрӯза бахше аз кишвари Узбакистон аст. Раҳбарони ин кишвар дар чанд даҳаи гузашта бо фишору зӯроварӣ забони порсиро дар Бухоро ва дигар шаҳрҳои бузурги Узбакистон, монанди Самарқанд, то марзи фаромушӣ саркӯб кардаанд.

Вақте Ъумрон Хон, нахуствазири Покистон, дар бораи забони форсӣ дар шибҳиқорра дар сафари ахираш ба Теҳрон суҳбат кард ва гуфт “агар инглисиҳо дар қарни нуздаҳум ба Ҳинд наомада буданд, ниёзе ба мутарҷим надоштем, ҳамаи мо ба форсӣ суҳбат мекардем. Форсӣ барои 600 сол забони расмӣ дар Ҳинд буд”, хелеҳо дар Эрон ибрози ҳайрат карданд.

Устод Шакурӣ: “Истилоҳи «адабиёти тоҷикӣ» аз нимаи солҳои бистуми садаи бистум ба вуҷуд омад. Истилоҳи «забони тоҷикӣ» низ ҳамон вақт ба тақозои замон пазируфта шуд. Пайдоиши истилоҳи «адабиёти форс-тоҷик» низ ба сабабҳои ҷиддии торихӣ вобастагӣ дошт. Имрӯз вазъи торихӣ дигар аст ва имконе ба миён омадааст, ки ъадолати торихӣ барқарор шавад ва ба номи [ростини] забону адабиёти тоҷикон баргардем ва боз забони онҳоро забони ФОРСӢ ва адабиёташонро АДАБИЁТИ ФОРСӢ биномем.”

Аз дер боз, порае аз пажӯҳандагон бар ин бовари дурӯғ будаанд, ки чомасароён ва гӯяндгони эронӣ дарунаи корҳои хешро вомдори чомагуёни ъараб буданд, то онҷо ки адаби порсиро резахору дарюзагари адаби ъарабӣ баршумурдаанд! Дар ин ҷустор Ваҳиди Сабзиёнпур, устоди забону адабиёти ъарабии Донишгоҳи Розӣ дар Эрон, барменумояд, ки бисёре аз амсолу ҳикам ва мазоминеро, ки ин пажӯҳандагон банораво ъарабӣ донистаанд, худ баргирифта аз фарҳанги эрониёни пеш аз ислом будааст.

Созмони “Растохез” мехост, ки дар Тоҷикистон забони тоҷикӣ (порсӣ) ҳамаи вазифаҳои забони давлатиро иҷро кунад, то заминаи рушду такомули забону фарҳанги миллии мо фароҳам ояд. Зоҳиран, ин ҳадаф хилофи Қонуни Асосии кишвар набуд. Мувофиқи он, Тоҷикистон яке аз 15 ҷумҳурии шӯравӣ маҳсуб мешуд, яъне як давлати миллӣ буд. Муҳимтарин нишонаи давлати миллӣ доштани забону фарҳанги миллӣ аст. Пас забони давлатии Тоҷикистон бояд забони тоҷикӣ (порсӣ) бошад.

Тоҷикистон аз нахустин ҷумҳуриҳои Иттиҳоди Шӯравӣ буд, ки дар поёни даҳаи 1980-и милодӣ шоҳиди ҷунбишҳои миллӣ ва мардумӣ шуд, ки аз ҳукумати вақт хостанд забони миллии мардумро ба ҷои забони русӣ бар ҷойгоҳи забони расмии ин ҷумҳурӣ биншонад. Тазоҳуроти мардумӣ комгор шуд ва рӯзи 31 тири 1368 (баробар бо 22 жуиеи 1989) забони форсӣ бо номи “тоҷикӣ (форсӣ) дар Тоҷикистон расмият ёфт.

Иштибоҳоти дастуризабонӣ ва имлоӣ дар адабиёти нивишторӣ ва гуфтории форсӣ дар болотарин сутӯҳи идорӣ ва окодемик дар Афғонистон – аз дафтари риёсати ҷумҳурӣ ва порлумону визоратхонаҳо гирифта, то ниҳодҳои байналмилалӣ ва донишгоҳҳо – баҳсе тоза нест, ҳарчанд барои ъалоқамандон ба забони форсӣ дар Афғонистон башиддат нигаронкунанда аст.

Зиндаёд пруфесур Шопури Шаҳбозӣ дар ин ҷустор нишон медиҳад, ки «идеи Эрон» – чунон як киёни миллӣ ё кишваре бо як ҳувияти забонӣ, сиёсӣ ва қавмӣ ба рӯзгори авестоӣ бозмегардад ва идеи Эрон аз он рӯзгори бисёр куҳан то ба имрӯз зинда ва устувор будааст; ҳам бад-он гаҳ, ки чунин ҳувияти миллиеро юнониёну румиён бисёр дертар шинохтанд ва бад-он даст ёфтанд. Бар ин поя, эрониён нахустин миллати ҷаҳонанд, ки ба худогоҳии миллӣ даст ёфтанд ва бар пояи он давлат пай ниҳоданд.

Бадбахтона, забони толишӣ ҳамакнун низ зери фишору тозиши рӯзафзуни забони туркӣ ҷой дорад, то онҷо ки дар бахшҳое аз дӯшастари Гелон, ҳамчун бахшҳое аз Осторо, ки рӯзгоре ҳамагӣ толишизабон буданд, забони туркӣ ба ҷои забони толишӣ нишастааст ва дар Аррон низ гӯишварони толишӣ, ки шуморашон 500 ҳазор тан баровард мешавад, бо сахтиҳои густардаи фарҳангӣ ва забонӣ даступанҷа нарм мекунанд.