Category: Тавонмандиҳои забони порсӣ

Муҳаммади Ҳайдарии Малоирӣ: Хушбахтона, забони ъилмии форсӣ дар гароиши ҷадиди худ ба сӯи тавоноӣ ва ғинои бештар … муъодили истилоҳҳои возеҳи ъилмиро месозад. Аз ин рӯ, танҳо маъное, ки масалан ба масдари “обидан” дар ъилм дода шуда, ин аст: “таркиб кардан бо об.”

Яке аз осори муҳимми забонии бархӯрд бо тамаддуну фарҳанги нав зинда шудани дастгоҳи вожасозии забони форсӣ ва дубора зоё шудани он аст. Бад-ин маъно, ки дар даврони нахусти ин бархӯрд ба сабаби одатҳои дерина ҳанӯз вожасозӣ ба сабки арабӣ ва дар қолаби забони арабӣ ривоҷ дошт ва агар ба унвонҳои китобҳое, ки дар даврони нахусти пас аз бунёнгузории мадрасаи дорулфунун тарҷума шуда, таваҷҷуҳ кунем, ин нукта бахубӣ рӯшан мешавад.

Ин мақолаи устод Айнӣ дар торихи 30.9.1934 нивишта шудааст – андаке пештар аз шурӯъи қатлиъоми труйкои истолинӣ ва терури сартосарии равшанфикрони тоҷик ба ҷурми дониши донишгоҳӣ (мадориси Самарқанду Бухоро) доштан ва пеш аз лак андар лак ба оташ кашидани китобҳои ҳазорсолаи мо ва пеш аз он ки забони моро хоҷагони бадманиши Кремлин “забони тоҷикӣ” (соли 1938) эълом доранд. Замони нивиштани ин мақола ҳатто дар андешаи устод Айнӣ намегунҷид, ки пас аз се-чаҳор солаке ба забон овардани вожаи “порсӣ” ё “форсӣ” ҷурму ҷиноят маҳсуб хоҳад шуд.

Ҳаёт Неъмат, шоъир ва пажӯҳишгари самарқандӣ, фарҳанге аз вожагони осори Мавлоно Ҷалолиддини Балхиро таҳия карда ва барои чоп ба Вазорати фарҳанги Тоҷикистон супурдааст. Шамсияи Қосим (авоили моҳи декабри 2012) ба дидори ӯ рафта ва дар мусоҳибае аз кору фаъъолиятҳои ӯ дар замони иқоматаш дар Тоҷикистон ҷӯё шудааст.

Забони паҳлавӣ ё порсии миёна наздик ба як ҳазора забони расмии ду хонадони эронии Ашконӣ ва Сосонӣ будааст. Вожаҳои фаровоне аз забонҳои авестоӣ ва порсии бостон ба забони паҳлавӣ расида ва аз онҷо вориди забони порсии нав шудаанд. Ҳамчунон ки сангрезаҳои кафи рӯдхона ҳарчи бештар дар гузари об бошанд, бештар собида мешаванд, вожаҳо ҳам дар дарозои замон ҳарчи бештар ба кор гирифта шаванд, кӯтоҳтар мешаванд. Бар ин поя, дар гузари табиъии вожаҳо аз паҳлавӣ ба порсии нав дигаргуниҳое рух додааст:

Вожасозӣ масъалаест мавридӣ ва сайри забони форсӣ ва вожасозӣ дар ин чиҳил-панҷоҳсола ҳам пуштибони ин муддаъо аст. Ҳукмҳои куллӣ аз ин даст, ки метавон ва бояд дар баробари ҳар вожаи хориҷӣ як вожаи форсӣ гузошт, ҳукмест нодуруст ва нашуданӣ. Ҳукм ба ин ки ба ҳеч ваҷҳ вожа набояд сохт ва вожаҳои хориҷиро ба ҳамон сурат пазируфт, низ ҳукмест нодуруст ва ношуданӣ. Ва ё тасаввури ин ки дар баробари тамоми мафҳумҳо ва номҳои тозаи фарҳанги урупоӣ дар китобҳои куҳан ногузир баробарӣ ёфт мешавад, содаандешона аст.

Торнамои бахши форсии “Дуйче Велле” (Садои Олмон) батозагӣ бо сариҳам кардани гуфтовардҳои гуногуни расонаҳо нивиштае дар бораи вожагони барсохтаи Фарҳангистон мунташир карда [инҷо], ки дар он омадааст: “Бархе аз устодони донишгоҳ ва забоншиносон муътақиданд бисёре аз вожаҳои мусавваби Фарҳангистони забони форсӣ фақат ба дарди танз мехӯрад,” вале нагуфтааст кудом устодон ва забоншиносон ва низ далелҳои ин устодон! барои танзомез донистани ин наввожагон чист. Сипас дар дунбола аз сӯи Аҳмади Пурӣ чунин гуфтовард кардааст: “Оё умедворед аммаи ман аз баққоли маҳаллаашон бихоҳад ба ӯ ду баста”хамирок” бидиҳад ва марди баққол низ дарёбаду ду баста “мокорунӣ” аз қафаса берун оварад?!”

Барои як мафҳум ё истилоҳ дар марҳилаи нахуст чи басо баробарии дуруст ё кӯтоҳу расо ёфт нашавад ва ин кӯшиш дар мароҳили сипасин ба натиҷа бирасад. Дар рӯзгори мо, ки гароиш ба он аст, ки забони порсӣ ба пуштибонии қоъидаҳо ва қолабҳои худ ва бо сармояи худ вожаҳои тоза бисозад, дар айни ҳол ин имкон фароҳам шудааст, ки ончи дар чиҳил-панҷоҳсолаи ахир сохтаанд ва норасост, низ ислоҳ шавад, ва таркибҳо ва вожаҳое кӯтоҳтар ва беҳтар ҷонишини онҳо шавад.

Коргурӯҳи пойиши Порсӣ Анҷуман дар моҳрӯзҳои (= торихҳои) ёздаҳум ва ҳиҷдаҳуми меҳрмоҳ барномаи “Клик” аз барномаҳои шабакаи Би-би-сии Форсиро пойиш кардааст. Дар ин барнома гардонандагон ба шиносондани тозатарин дастовардҳои фанноварик дар густараҳои роёнаӣ мепардозанд. Чунин ба нигар меояд, ки агарчи онон мекӯшанд то онҷо ки шуданӣ аст, аз корбурди вожагони бегона бипарҳезанд, вале будмояи (= моҳияти) чунин барномае ва пайванди он бо дастовардҳои навине, ки реша дар фарҳангу забони Бохтарзамин дорад, кори порсигӯиро дар ин заминаҳо сахттар кардааст.