Тот ва тотӣ ва тоҷик

Равоншод пруфесур Моркворти олмонӣ вожаи “тоҷик”-ро сиришта аз ду баҳри “то” (=зердаст) ва “чик” (=адоти тасғири туркӣ) дониста, онро “зердасти кӯчак” маънӣ кардааст (2) ва мегӯяд туркон мардуми зердасти худ, бавижа эрониёнро бо ин ном хондаанд ва аз инҷост, ки гурӯҳе аз эроннажодон ва порсизабонони Вароруд (Мовароуннаҳр), ки акнун берун аз марзҳои сиёсии Эрон ба сар мебаранд, бо ҳамон номи “тоҷик”, ки аз сӯйи ҳамсояҳои туркашон ба онон дода шудааст, номида мешаванд.

Ганҷинаи ройгони “Номаи Фарҳангистон” ва вижаномаҳои он

Инак аз он миён “Номаи Фарҳангистон” ва “Вижаномаҳои Номаи Фарҳангистон”, ки бароянди кӯшишҳои Фарҳангистони забону адаби форсӣ ва дарбардорандаи заминаҳое чун пажӯҳишҳои забонӣ ва адабӣ, забон ва фарҳанги Эрони бостон, фарҳанги мардум, санҷишгарии навиштаҳои адабӣ, адабиёти татбиқӣ, дастур, забонҳо ва гӯишҳои эронӣ, шибҳиқорра, фарҳангнависӣ ва гӯишшиносӣ аст, пешкаши хонандагони арҷманди Порсӣ Анҷуман мешавад.

Чиро ба вожаҳои “аздоидан” ва “аздоиш” ниёз дорем?

“Аздоидан” аз форсии миёнаи “azd” ба маънои “иттилоъ, эълом, маълум, дониста” ва “azdēnidan” яъне “иттилоъ додан, огоҳ кардан”, аз форсии бостони “azdā” яъне “дониста” ва авестоии “azdā” яъне “дониста, маълум” меояд. Ин вожа дар суғдӣ ҳам ҳаст “azd” яъне “огоҳида, дониста” ва аз форсии миёна дар арманӣ ба вом гирифта шудааст. Ҳамреша аст бо санскрити “addhā” яъне “ошкоро, баростӣ”, “addhāti” доно. Таваҷҷуҳ кунед, ки мо дар форсии миёна барои ин мафҳум ҳатто масдари басит ҳам доштаем: “azdēnidan”!

Боргирии ройгони “Фарҳанги адабиёти форсӣ”-и дуктур Заҳро Хонларӣ

Заҳро Хонларӣ (Киё) дар 1294-и хуршедӣ дар Теҳрон зода шуд. Падараш Ҳодии Киёнурӣ (писари Шайх Фазлуллоҳи Нурӣ) ва модараш Исматулҳоҷияи Буруҷирдӣ буданд. Заҳро аз шогирдони барҷастаи Омӯзишгоҳи духтаронаи “Номус” буд, ки ба Донишсарои олӣ рафт ва сипас вориди Донишкадаи адабиёт шуд ва дар соли 1318 дар давраи дуктурои адабиёт пазируфта шуд ва бо Парвизи Нотили Хонларӣ ҳамдарс шуд.

Боргирии ройгони “Фарҳанги Рашидӣ” дар ду пӯшина

“Фарҳанги Рашидӣ” дар соли 1064-и қамарӣ дар Ҳиндустон ба хомаи Абдуррашид писари Абдулғафури Ҳусайнии Мадании Татавӣ аз мардуми Татаи Синд нивишта шудааст. Вожагони омада дар “Фарҳанги Рашидӣ” аз пижӯҳиш дар нивиштаҳо ва чомаҳои куҳани порсӣ баргузида шудаанд ва аз ин нигар, ин фарҳанг аз барҷастатарин фарҳангҳо дар ин замина ба шумор меояд.

Гелос

Гелос дар забони порсӣ номи меваест аз хонаводаи олу ва аз радаи олболу (олуболу), ки маъмулан ширин аст. Шакли онро дар забони порсии миёна (паҳлавӣ) ва порсии куҳан пайдо накардам, аммо дар забони юнонӣ ба дарахти ин мева “kerasos” гуфта мешавад, ки шабоҳати наздике ба вожаи “гелос” дорад. Решаи вожаи юнониро аз забонхои Осиёи Кеҳтар (Фругия ё Фригия = Phrygian) донистаанд.

Забони порсӣ, омоҷи тозишҳо

Пас аз дастёбии Русияи тезорӣ ба Осиёи Миёна, давлати Русия кӯшид пайвандҳои эрониёни он сомонро бо дигар ҳамтаборонашон бурида ва сохтори фарҳангиву иҷтимоъии онҷоро аз нав ва бар пояи ниёзҳои истеъмории худ бисозад. Аз ин рӯ, номи тоҷикро, ки бо маънои “эронӣ” буд, ба унвони номи қавму нажоде тоза матраҳ кард ва он сарзаминро Тоҷикистон хонд. Бо ин ки забони онон порсӣ буд, дар ростои ҳамон ҳадафҳои худ ин гӯиши минтақаии порсиро ҳам “забони тоҷикӣ” хонд ва хатти ононро аз порсӣ нахуст ба лотин ва сипас ба сириллик баргардонд, то буридани пайвандҳо комилтар шавад.

Понтуркон ва душманӣ бо забони порсӣ

Аз онҷо ки забони порсӣ яке аз омилҳои пайванддиҳандаи эрониён дар тӯли торих, бавижа пас аз ислом будааст, таҷзияталабон ва душманони Эрон батозагӣ барои расидан ба ҳадафҳои шуми худ нӯки ҳамларо ба сӯи забони порсӣ гирифтаанд ва дар ин росто иддиъоҳои бепояву масхарае мекунанд, ки ба чанд мавриди онҳо мепардозем.

Вожаҳои порсӣ дар Фарҳанги усмонӣ-фаронса

Дар ин ҷустор бархе аз вожагони форсии роиҷ дар забони туркии усмонӣ муъаррифӣ шуда, ки бо андӯҳ бояд гуфт дар Эрон ба фаромӯшӣ супурда шудаанд. Шоёни таваҷҷуҳ аст, ки шуморе аз ин вожагон ҳанӯз дар забони туркии усмонӣ корбурд дорад. Хонандаи гиромӣ таваҷҷуҳ дошта бошад, ки иддиъои таъсирпазирии жарфи забони усмонӣ аз забони форсӣ на аз сӯйи як эронӣ, балки аз сӯи нивисандаи фаронсавии Вожаномаи усмонӣ-фаронса гуфта шудааст.

Вожаҳои форсӣ дар забони жопунӣ

Ошноии эрониён бо кишвари Жопун ба авосити даврони Қоҷор бозмегардад. То ҷое ки бар нигоранда рӯшан аст, пеш аз он, дар даврони Сафавия сафири Шоҳ Сулаймони Сафавӣ дар Сиём (Тойланд) дар китоби сафарномааш “Сафинаи сулаймонӣ” ишораҳое ба кишвари Жопун, шароити иқлимӣ ва мардумони он кардааст. Пас аз он, Мирзо Иброҳими Саҳҳофбошӣ дидаҳои худ аз сафар ба Машриқи Дур ба соли 1897-ро дар сафарномаи худ овардааст, ки ҳудуди 10 сафҳа аз он ба кишвари Жопун ихтисос дорад.

1 2