Торихи ҳузури туркон дар Эрон

Шаҳрбароз: Ҳамон гуна, ки аз истилоҳи «понтурк» бармеояд, ин касон бо чашм пӯшидан аз воқеъиятҳои торихӣ ва пазируфтаи ҳамагонӣ, ҳама касро турк медонанд ва ҳамаи дастовардҳоро ба туркон нисбат медиҳанд. Барои онон пазируфтанӣ нест, ки туркон дар нуқтае хосс аз замон бар паҳнаи торих пайдо шуданд ва пеш аз он нақше надоштаанд ва ҳатто пас аз пайдоиш бар паҳнаи торих, ба далели шеваи зиндагии кӯчнишинӣ ва фарҳанги содаи хеш, то чандин сада танҳо дар бахши хоссе (ҷанбаи лашкарӣ ва низомӣ) нақш доштаанд ва танҳо пас аз ҳамнишинӣ бо дигар миллатҳо ва дар миёни мардумони якҷонишин ва дорои фарҳанги печидатар ва пешрафтатар (монанди эрониён, ҳиндиён ва чиниён) бо ҷанбаҳои пешрафтатари зиндагии иҷтимоъӣ ва фарҳанг монанди адабиёт ва фалсафа ва ҷуз он ошно шуданд ва бо улгӯгирӣ аз ин мардумон ва дар пеш гирифтани шеваи онон ва тағйири бархе чизҳо ба мазоқи худ, дорои фарҳанг шуданд. Пештар дар бораи таҳриф ва дурӯғи понтуркон дар бораи «Ҳукумати ҳазорсолаи туркон бар Эрон» нивиштаам.

Бештари иддаоҳои торихии понтуркон ё таҳриф ва бадхонии торих аст ё асосан ҷаъл ва бофтани торих аст. Барои намуна понтуркон мегӯянд шумериён –, ки дар ҳазораи панҷуми пеш аз даврони муштарак дар минтақаи Миёнрӯдон ва ғарби Осиё зиндагӣ мекарданд – турк будаанд! Ҳол он бар пояи торихҳои муътабари ҷаҳон, туркон аз садаи панҷуми даврони муштарак аст, ки бар паҳнаи торих пайдо мешаванд.

 Пештар ба чанд маврид аз таҳрифҳои торихии понтуркон дар бораи Эрон ва торихи Эрон пардохтаам ва посухҳое додаам. Аммо мутаассифона ин гурӯҳ чандон бо истидлол ва торихҳои муътабар миёнаи хубе надоранд ва ҳар чи як бор аз сӯи пешгомонашон вориди зеҳнашон шавад дигар тағйирнопазир мешавад ва пайваста ҳамонро такрор мекунанд.

 Ба тозагӣ яке аз хонандагон хостааст, ки ба чанд иддаои понтуркон дар бораи пешинаи ҳузури туркон дар Эрон посух бидиҳам. Ба назари ман, асосан бояд дид манзури ин гурӯҳ аз туркон кист? Оё манзур «эрониёни туркзабон» аст ё шаҳрвандони туркия ё дигар қавмҳои туркзабон дар дунё монанди узбакҳо, ёқутҳо ва монанди он? Ҳадаф аз баҳс дар бораи пешинаи ҳузури туркон (ё ҳар қавми дигар) дар Эрон чист? Агар ҳадаф воқеъан баррасии торихӣ бошад, мутаассифона, бештар ин гуна нивишторҳо фоқиди инсиҷом, садоқат, дурустӣ ва диққати торихӣ ва забонианд ва ҳамон гуна, ки гуфтам бештар ҳосили бадхонию бадфаҳмӣ ва ё таҳрифи матни торихианд. Агар ҳам ҳадаф дархостҳои маъқули иҷтимоъӣ дар фазои имрӯзӣ бошад, ман дӯст надорам вориди баҳсҳои сиёсӣ ё иҷтимоъӣ шавам, аммо ба назарам ҳар эронӣ ба сирфи эронӣ буданаш бояд дорои ҳаққи баробар бо дигар шаҳрвандон бошад, фориғ аз ин, ки ниёгони воқеъӣ ё фарзии ӯ чанд вақт дар ин кишвар зиндагӣ кардаанд ва аз чи замоне дар инҷо будаанд ва ба чи забоне сухан мегӯянд.

 Дар веблоги понтурке, ки хонандаи гиромӣ нишонии онро бароям фиристода, иддаоҳое шудааст, ки ба бархе аз онон мепардозам чун пардохтан ба ҳамаи онҳо талаф кардани вақт ва ҳавсалаи хонандагон аст. Пеш аз он ки ба посухи иддаоҳои понтурки ёдшуда бипардозам ёдоварӣ мекунам, ки яке аз китобҳои судманд дар бораи робитаи туркон ва эрониён дар даврони пеш аз ислом, китоби зиндаёд устод Иноятуллоҳ Ризо аст, ба номи «Туркон ва эрониён дар рӯзгори Соcониён», ки ба торихи пайдоиши туркон дар паҳнаи торих бар пояи хостгоҳҳо ва нивиштаҳои муътабари торихнигорони Чини бостон ва низ пижӯҳишҳои муътабари анҷомшуда дар Иттиҳоди Шӯравӣ нивишта шудааст. Ҷолиб он ки як бор яке аз понтуркон ҳамин китобро ҳам таҳриф карда буд, ки бад-он пардохтаам.

 Дар кулл, ин веблогнависи понтурк хоста нишон диҳад, ки туркон пеш аз ислом ҳам дар Эрон сокин будаанд ва ин, ки тақрибан ҳамаи торихҳои муътабар вуруди онон ба Эрон ва сокин шуданашон дар инҷоро даврони пас аз Салҷуқиён медонанд, иштибоҳ аст! Вай барои нишон додани торихи ҳузури туркон дар Эрон чанд даста истидлоли нодуруст мекунад:

 1- Яке гирифтани устура ва торих

 Дуруст аст, ки бештари устураҳо бар пояи воқеиятҳое дар даврони пеш аз торихнависӣ ва хотираҳои бозмонда аз рӯзгорони дур аст, аммо бояд таваҷҷуҳ дошт, ки муҳтавои устура ба тамомӣ бо торих яке нест ва танҳо бо пижӯҳишҳои фаровони торихӣ ва зудудани устураҳост, ки метавон ба андаке аз воқеъияти пинҳон дар устураҳо даст ёфт.

 Нивисандаи понтурк устураро айни торих пиндоштааст ва ҷумлаҳое аз чанд манбаъ нақл мекунад, ки дар онҳо ба шахсияти устураии Афросиёб ишора шудааст. Нахуст бояд ёдоварӣ кард, ки Афросиёб ва асосан тӯронён аз қавм ва тираҳои ориёӣ ва хешони эрониён буданд ва ҳеч иртиботи нижодӣ ва забонӣ бо қавми туркони олтойӣ надоранд. Ин воқеъият аз ҷанбаи забонӣ ва забоншиносӣ (номҳои онон) ва мардумшиносӣ (расму ойини онон) пайдост ва низ ин, ки дар устураи Фаридун, тӯр ва Эраҷ (ниёгони тӯронён ва эрониён) ҳар ду бародар буданд. Аз назари торихӣ, тӯрониёнро гурӯҳе аз скоҳои ориёӣ донистаанд. Дар давронҳои торихии баъд, яъне пас аз вуруди туркон ба Осиёи Миёна –, ки аз даврони бостон ҷойгоҳи тӯрониён буд – дар садаҳои панҷум ва шашуми даврони муштарак ё мелодӣ, туркони олтойӣ бо эрониён даромехтанд ва гурӯҳе аз эрониён ҳам маҷбур шуданд ба сӯи ғарб ва ба даруни Эрон биёянд. Аз ин рӯ дар поёни даврони Соcониён, тӯрониёни устураӣ бо туркони олтойӣ яке дониста шуданд ва ин мавзӯъ ба дигар китобҳои пас аз ислом, аз ҷумла “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, ҳам расидааст. Имрӯза бо пижӯҳишҳои устурашиносию торихӣ ва баррасии ҳамсанҷишӣ ва муқоисаии торихҳо огоҳии бештаре дар ин бора ба даст омадааст. (Барои огоҳии бештар метавонед ба мақолаи “Афросиёби тӯронӣ” дар донишномаи “Эронико” нигоҳ кунед.)

 Веблогнивиси понтурк аз китоби «Торихи Қум» ёд мекунад ва чунин менависад:

 Дар ҷойи дигар, аз сохта шудани рустоқи «Анор» тавассути туркон сухан мегӯяд. Ба нивиштаи ин муаррих, «Анор» номи яке аз наводагони Афросиёби турк аст, ки ин рустоқро низ ба вай нисбат додаанд: «Рустоқи Анор онро ном ниҳодаанд ба Анор ибни Сайёрон ибни Сера ибни Афросиёби туркӣ» (Торихи Қум, саҳ. 69)

 Гуфтем, ки Афросиёб турк набудааст. Аз он гузашта, равшан аст, ки ин насабномаҳо имрӯза эътибори торихӣ надоранд ва бо вуҷуди бостоншиносӣ ва забоншиносии торихӣ ва пижӯҳишҳои торихӣ истинод ба ин, ки фулон шаҳрро наваи Афросиёби устураӣ сохтааст, бемаъно аст. Ангор касе ҷоеро пайдо кунад ва бигӯяд ин ҳамонҷоест, ки Суҳроб писари Рустам хок шудааст!

 Намунаи дигаре аз яке гирифтани торих ва устура нақл аз китоби «Девони луғотултурк» нивиштаи Маҳмуди Кошғарист, ки веблогнависи понтурк ӯро «аллома» хондааст.

 Яке дигар аз муаллифоне, ки ба ҳузури туркон дар ин манотиқ ишора кардааст, аллома Маҳмуди Кошғарӣ (қарни панҷуми ҳиҷрӣ) аст. Вай дар китоби маъруфи худ “Девони луғотултурк” баъд аз ишора ба бинои Қазвин тавассути духтари Афросиёб менависад: «Бисёре аз туркон, Қазвинро марзи сарзамини туркон медонанд. Шаҳри Қум … духтари Афросиёб дар онҷо ба шикор мерафт» (Девони луғотултурк, тарҷумаи форсӣ, саҳ. 502).

 Ман ҳамакнун «Девони луғотултурк»-ро дар даст надорам, ки дурустии ин иборатро баррасӣ кунам. Аммо инҷо ҳам боз аз сохти шаҳри Қазвин ба дасти духтари Афросиёб ва шикор кардани ин духтар дар Қум сухан шуда ва устураву воқеъияти торихӣ яксон дониста шудааст.

 2- Решашиносиҳои омиёна

 Веблогнависи понтурк иддаоҳое дар заминаи забоншиносӣ ва номи шаҳрҳо мекунад, ки мустанад нест ва бархе решашиносии омиёна аст. Барои намуна дар ҳамон матлаби боло, ки дар бораи Қазвин ва Қум нивишта, омадааст:

 Шаҳри Қум (= Қӯм-Qum) низ дар ин марз қарор дорад. Чиро, ки лафзи қум, дар туркӣ ба маънои моса аст.

 Дар инҷо шабоҳати зоҳирии қуми порсӣ бо «қӯм» (на қум)-и туркӣ сабаб шуда, ки номи ин шаҳр туркӣ дониста шавад. Агар бино ба шабоҳат бошад, метавон иддао кард, ки номи Қум бо феъли «қум» дар арабӣ ба маънои «ба по хез!» ҳам яксон аст. Пас Қум шаҳре арабист! Дар воқеъ Ёқути Ҳамавӣ дар китоби «Муъҷам-ул-булдон» онро шаҳре медонад, ки пас аз ислом сохта шудааст ва номаш ҳам арабист. Аммо аз ин шаҳр дар китоби «Хусрави куводон ва редагӣ» аз даврони Соcониён ном бурда шудааст. Ричорд Нилсун Фрой, устоди бузурги эроншиносӣ, дар китоби «Даврони заррини Эрон» нивиштааст, ки шаҳри Қум дар даврони Соcониён «Гумон» хонда мешуда ва пас аз ислом ба сурат «Қум» кӯтоҳ шудааст.

 Нивисандаи понтурк намунаҳои дигаре аз ин решашиносиҳои омиёна меоварад:

 Бисёре аз номҳои манотиқи мавҷуд дар Ироқи Аҷам ва Озарбойҷон номҳое ҳастанд, ки дар забони туркӣ дорои маъно ҳастанд ва ё номи шахсиятҳо ва қаҳрамонони туркро тадоъӣ мекунанд. Барои мисол номи Сова номест, ки дар форсӣ маънои мушаххасе надорад. Аммо вожаи “сова” дар торихи туркон дорои як ҳувийяти вежа аст. Барои мисол он гуна, ки аз мутуни торихӣ пайдост номи подшоҳи гуитуркҳо Сова будааст. Дар муқаддимаи “Шоҳнома”-и Бойсунқурӣ (Абӯмансурӣ) мехонем: « … Ва дар ҳангом, ки Сова шоҳи туркӣ бар дар Ҳарӣ омаз, пеш ӯ шуз ба ҷанг ва Совашоҳро бо найза бификанд» (Сабкшиносии Баҳор, ҷ. 2, саҳ. 7). Дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ низ ҷанги Совашоҳ бо Баҳроми Чӯбин ба тафсил омадааст ва тасреҳ шудааст, ки Совашоҳ, шоҳи туркон будааст. (Шоҳнома, саҳ. 464-460)

 Нахуст он ки “Шоҳнома”-и Бойсунғурӣ ва Абӯмансурӣ яке нестанд. Дувум ин, ки Сова дар порсӣ маъно дорад ва агар ба “Фарҳанги Деҳхудо” нигоҳ мекард, мефаҳмид, ки Сова ба маънои ноб аст. Зари сова яъне зари ноб. Шаҳри Сова низ дар канори шаҳри дигаре ба номи Ова будааст. Дигар ин, ки номи аслии шахсияте, ки дар “Шоҳнома” ва китобҳои даврони исломӣ ба сурати «Сова» омада ва Баҳроми Чӯбин дар набард ӯро куштааст. «Шоба» ё «Шобаг» (назари Артур Кристенсен) аст ва рабте ба номи шаҳри Сова надорад.

 3- Бадхонии матнҳои торихӣ

 Яке аз эродҳо ё шояд маҳоратҳои (! ) понтуркон бадхонӣ ва бадфаҳмии амдӣ ва дониставу гоҳ нодонистаи матнҳои муътабари торихист. Нивиштори ин понтурк низ аз ин мавзӯъ холӣ нест. Барои намуна:

 Ибни Халдун –, ки дар ҷаҳон ба падари ҷомеъашиносӣ машҳур аст ва яке аз чеҳраҳои арҷманди ҷаҳони ислом ба шумор меравад – дар торихи маъруфи худ менависад: «Ва фил-кутубан ан арза Эрона ҳиял арз-ат-турк … фомо уламо-ъал-фурс ва нисобатуҳум фаёбун ман ҳозо калла»: Дар китобҳо ҳаст, ки Эрон сарзамини туркон аст, аммо донишмандон ва насабшиносони Форс ба куллӣ ин масъаларо инкор мекунанд.» (Торихи Ибни Халдун, ҷ. 2 саҳ. 154 чопи Муассисат-ул-илмӣ ва саҳ. 181 интишороти Дорулфикр)

 Бигузоред матни комили ин бахш аз “Торихи Ибни Халдун”-ро бо ҳам бихонем:

 Дар боби насабашон [=насаби эрониён] миёни муҳаққиқон дар ин хилофе нест, ки онон аз фарзандони Сом писари Нуҳанд ва номи он ҷадди аъло, ки ҳама бад-он интисоб доранд, Фурс аст. Машҳур ин аст, ки эрониён аз фарзандони Эрон писари Ошур писари Сом писари Нуҳанд. Бархе аз муҳаққиқон мегӯянд сарзамини Эрон ҳамон билоди Фурс аст, ки чун муъарраб шуд, онро Аъроқ хонданд. Ва бархе гӯянд, ки эрониён ба Эрон писари Эрон писари Ошур нисбат доранд ва бархе гӯянд ба Илом писари Сом.

 Дар Таврот аз подшоҳи Аҳвоз ёд шуда, ки ӯ Кадарлоъумар аз фарзандони Элом аст. Ва ин решаи ин сухан аст, валлоҳу аълам, зеро Аҳвоз аз мамолики сарзамини Эрон аст. Баъзе низ мегӯянд, ки эрониён аз насли Луд писари Аром писари Соманд. Ва баъзе гӯянд ба Амим писари Луд мансубанд ва баъзе гӯянд ба Юсуф писари Яъқуб писари Исҳоқ. Ва баъзе гӯянд, ки танҳо Соcониён аз фарзандони Исҳоқанд. Ва инон Исҳоқро Верак гӯянд ва ниёяшон Мунушеҳр писари Мушаҷҷар писари Фриқас писари Верак аст. Масъудӣ ин номҳоро бад-ин гуна овардааст ва чунонки мебинӣ ҳамаи онҳо ғайримазбутанд. Ва низ гӯянд, ки эрониён аз фарзандони Эрон писари Фаридунанд. Ва мо дар отия дар ин боб сухан хоҳем гуфт. Ва онон, ки пеш аз ӯ будаанд бад-ин ном хонда намешудаанд – валлоҳу аълам – ва ӯ нахустин касе буда, ки бар Эрон – сарзамини Форс – подшоҳӣ кардааст ва аъқоби ӯ ба таворус подшоҳӣ ёфтаанд. Сипас Хуросон ва мамликати нибетиҳо ва ҷаромиқа дар тасарруфи онон даромада ва қаламравашон аз ҷониби ғарб то Искандария ва аз ҷониби шимол то Бобулабвоб густариш ёфтааст ва дар кутуб омадааст, ки сарзамини Эрон ҳамон сарзамини турк аст. Исроилиён мегӯяанд, ки эрониён аз фарзандони Тирос писари Ёфсанд ва ононро бо бародаронашон фарзандони Модои писар Ёфс як мамкалат будааст.

 Аммо уламо ва насабшиносони эронӣ, ҳеч як аз ин ақволро намепазиранд ва мегӯянд, ки эрониён фарзанди Каюмарс ҳастанд ва фаротар аз ӯ насабе намешиносанд. Каюмарс дар назди онон ба маънои фарзанди гил аст ва ӯ нахустин фарзанди хок аст ва насаб аз ӯ оғоз мешавад.

 Аммо сарзаминҳое, ки эрониён дар он сукунат доштанд дар оғоз сарзамини Форс буд ва бад-ин ҷиҳат ононро фурс (=форсиён) хондаанд.

 Торихи Ибни Халдун. ҷилди аввал. Тарҷумаи Абдулмуҳаммад Оятӣ. Пижӯҳишгоҳи улуми инсонӣ ва мутолеъоти фарҳангӣ. Теҳрон. 1383. сафҳаи 167 ва 168

 Нахуст ин, ки дар матни арабӣ тарҷумаи дурусти «уламоъи фурс» мешавад «донишмандони эронӣ» аст, на «донишмандони Форс». Форс номи устонест. Дар тарҷумаи Оятӣ ҳам ин иборат ба «донишмандони эронӣ» тарҷума шудааст. Ибни Халдун ҳам чунин ишора кардааст, ки Форс номи сарзамин аст ва эрониён дар арабӣ фурс (= сокинони сарзамини Форс) хонда мешаванд.

 Дувум ин, ки мебинем нивисандаи понтурк бо нақли як ҷумлаи ноқис аз як матни баланд дониста ё нодониста сухани Ибни Халдунро таҳриф кардааст ва чунон вонамуд карда, ки ангор худи Ибни Халдун ҳам ҳамин назарро дорад, ки Эрон сарзамини туркон аст, аммо донишмандони эронӣ ин масъаларо инкор мекунанд. Дар сурате, ки дар бахши ёдшуда дар торихи Ибни Халдун, назарҳои фаровоне оварда шудааст ва дар поён гуфта шуда, ки донишмандон ва насабшиносони эронӣ ҳеч як аз инҳоро намепазиранд ва худро аз насли Каюмарс медонанд.

Нивисандаи понтурк бахше аз “Торихи Табарӣ”-ро ҳам овардааст ва онро ғалат тарҷума ва тафсир кардааст, ки пештар дар посух ба понтурки дигаре бад-он пардохтаам ва метавонед онро дар ин нишонӣ бихонед.

 Хулоса он ки ин понтурк низ бо такрори як мушт таҳрифҳо ва бадхонӣ ва бадфаҳмиҳо, сухани дигари понтурконро такрор кардааст ва ба думболи пижӯҳиш ва даст ёфтан ба воқеъият набудааст. Гӯё нивиштори ӯ дар чанд ҷойи дигари ҳам ба шеваи мавриди алоқаи понтуркон таксир ва такрор шудааст.

——————————————————————————————————————————

Огоҳӣ: Барои пайванд бо мо метавонед ба роёнишонии azdaa@parsianjoman.org нома бифиристед. Ҳамчунин барои огоҳӣ аз барӯзрасониҳои торнамо метавонед ҳамванди рӯйдодномаи Порсӣ Анҷуман шавед ва низ метавонед ба торбарги мо дар фейсбук ё телегром ё истогром бипайвандед.