“Луғати фурс”, гирдовардаи Асадии Тусӣ, аз нивисандагони садаи панҷуми кӯчии маҳӣ аст. Фарҷомоҳанги Асадӣ он буд, ки чомасароён (шуъаро)-и аронӣ ва озарбойҷониро, ки ба порсӣ ва паҳлавии озарӣ (забоне, ки пеш аз туркӣ забони мардуми Озарбойҷон буд) чома месураданд, бо вожаҳои порсии гӯиши хуросонӣ низ ошно кунад ва гӯё ин фарҳанг ба хоҳиши яке аз ҳамин чомасароёни озарбойҷонӣ, Ардашер пури Дайламсапори Наҷмӣ гирдоварӣ шудааст.
Ин забони ширин, ки ҳоло дар кишвари мо рангпарида аст ва ҳоле дорад нобасомон, моро бояд ба андеша водор бикунад, ки чиро чунин шуд ва чи бояд кард, ки вазъ беҳтар шавад. Ман беҳбудиро дар барқарор кардани хат мебинам… Вақте сухан аз баргаштан ба хати худӣ ё ниёкон мегӯем, манзури мо… дубора пайвастан ба ниёкони беназирамон ва фаро гирифтани осори гаронсанги забони порсӣ аст…
Дар забони порсӣ барои ин гуна таркибҳо, ҳамон тур ки дар боло омада, метавон пешванди “но-“ ё “бе-“-ро ба кор бурд. Мута’ассифона, ин сохтори ъарабӣ низ бар забони порсӣ таҳмил шудааст ва гузашта аз таркибҳои ъарабӣ вожаи “ъадам” бар сари вожаҳо ва таркибҳои порсӣ низ оварда мешавад. Ба назари ман, шояд шинохтатарин ва масхаратарин таркиб “ъадами сӯ’и пешина” бошад, ки метавон онро “хушпешинагӣ” ё “покдастӣ” гуфт.
Фарҳангистони забони Эрон бар пояи равиши вожагузинии худ ин вожаҳоро бо таърифи онҳо дар нахустин шумораи ҷузваи “Пешниҳоди шумо чист?” чоп ва барои огоҳӣ аз назари донишмандони форсидони ҷаҳон мунташир намуд ва низ онҳоро дар гурӯҳҳои вожагузинии худ мавриди баррасӣ қарор дод.
Миёнаҳои солҳои 20-уми қарни 20 як гурӯҳ аз равшанфикрони тоҷик масъалаи табдили алифбои форсиро ба хатти лотинӣ мавриди баррасӣ қарор доданд. Дар тӯли 3-4 сол инҳо даҳҳо мақола дар расонаҳо интишор доданд. Муаллифони ин мақолаҳо аксаран афроди маъруф, намояндагони илму адаби тоҷик буданд.
Ҳазфи батакрори ҳарфи “ъ” дар калимаҳое чун “мисраъ” дар хатти сириллики тоҷикӣ дар зеҳни мо ҷои онро комилан тиҳӣ кардааст ва аксаран чунин калимаҳоро бидуни ҳарфи охир дар назар мегирем ва ба кор мебарем. Камтар афроде аз шоирони тоҷик ҳастанд, ки ба ин сабаб дар истифодаи калимаи “мисраъ” ва дигар калимаҳои назири он ба сактаи вазн роҳ надода бошад.
“Забоншиносӣ ва забони форсӣ” нивиштаи устоди зиндаёд дуктур Парвизи Нотили Хонларӣ аст. Феҳристи нивиштаҳои ин модиён (китоб), ки гирдоварде аз ҷусторҳои ишон аст, чунин мебошад: Пайдоиши забон, ихтироъи забон ва хат, забон ва забоншиносӣ, забони Эрон, таҳаввули забон, таҳаввули забони форсӣ, забон ва ҷомеъа, забон ва лаҳҷа, тарҳи таҳқиқ дар лаҳҷаҳои маҳаллӣ, забони Яъҷуҷу Маъҷуҷ, лафзи ъомма ва лафзи қалам, баён…
Забони порсии миёна забонест, ки ба муддати 800 сол (аз 200-и пеш аз милод ва замони Ашкониён то 600-и милодӣ, дар поёни даврони Сосониён) дар Эрон ривоҷ дошта ва дар тӯли замон тағйирҳое кардааст. Аммо ҳамон гуна, ки мебинед, ин забон бисёр ба забони имрӯзии мо наздик аст. Ҳатто бархе аз сохторҳои дастурӣ ва гунаҳои паҳлавии вожаҳо дар бархе забонҳои дигари эронӣ (лурӣ, курдӣ, гелакӣ, мозандаронӣ ва …) ва гӯишҳои шаҳрҳои Эронзамин барҷо мондааст.
Фарҳангистони забон ва адаби форсии Эрон теъдоди 16 ҳазор вожа ё истилоҳи илмии ҷадидро “барои истифода” дар ихтиёри Кумитеи забон ва истилоҳоти вобаста ба ҳукумати ҷумҳурии Тоҷикистон қарор додааст. Ба гузориши Би-би-сии Форсӣ, Ғуломъалии Ҳаддоди Одил, раиси Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ, рӯзи 5 амурдод дар ин бора хабар додааст.
Русҳо муваффақ шуданд, ки номи “тоҷик”-ро, ки дар бештари осори гузашта ба маънои “эронӣ” буд, ба унвони номи қавму нажоде тоза матраҳ созанд ва сарзамини онҳоро миёни ақвоми расида тақсим ва гӯшаи кӯчаке аз онро бо номи Ҷумҳурии Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон эълом кунанд. Ва забони мардуми бумии ин қаламравро, ки тайи садаҳо порсӣ номида мешуд, дар ростои ҳамон аҳдофи худ “забони тоҷикӣ” хонданд.