وام‌واژه‌های روسی در ایران

شهربراز: پیوندِ نزدیک ایرانیان با مردمان روسی‌زبان به ویژه از روزگار قاجاریان آغاز شد و از همان روزگار واژه‌هایی به زبان پارسی راه یافته است. جست‌وجو در فرهنگ دهخدا برای وام‌واژه‌های روسی ۷۷ واژه را به دست می‌دهد. هم چنین با نگر به واژگان روان در زبان روزانه این شمار به نزدیک ۱۲۰ واژه می‌رسد. هرچند، شاید در استان گیلان و شهرهای مرزی که با روسیه و شورویِ پیشین پیوندِ نزدیک‌تری داشتند واژه‌های دیگری هم راه یافته باشد. لیک، شوربختانه من به آنها دسترس نداشتم.

یادآوری می‌کنم که بسیاری از وام‌واژه‌های یاد شده در فرهنگ دهخدا دیگر در زبان امروزی کاربردی ندارند مانند نچالنک.

پس از جست‌وجو به جستاری از دکتر ایرج بشیری، استاد دانشگاه مینه‌سوتا (Minnesota)، رسیدم که در آن شمار وام‌واژه‌های روسی در زبان پارسی روان در ایران نزدیک ۱۰۰ واژه دانسته شده است. هرچند، در پارسی تاجیکی (که ایشان چونان زبانی جداگانه! آورده است) شمار واژگان روسی بیشتر است و با نگر به اینکه تاجیکستان بخشی از شوروی بود این شدنی است.

در این جستار این واژگان را همراه با شناسایی‌ای کوتاه و نیز ریختهای روسی و ترانویسی لاتین آنها می‌آورم. برای پیدا کردن ریختِ روسی چند واژه از جستار دکتر بشیری بهره برده‌ام، لیک بیشتر آنها را با بهره از گردانشگر برخط گوگل (Google Translate) (با گردانش از انگلیسی به روسی) به دست آورده‌ام. بسیاری از این واژه‌ها در جستار دکتر بشیری نیامده‌اند.

در زیر فهرست ۱۲۵ واژه (با چند دگرخوانی یا تکرار) بر پایه‌ی دبیره‌ی پارسی آمده است:

آتریاد: دسته یا یکان نظامی. به دبیره‌ی روسی отряд به دبیره‌ی لاتین otryad برابر انگلیسی detachment/squad

آپارات: دستگاه. به دبیره‌ی روسی: апарат به دبیره‌ی لاتین: aparat برابر انگلیسی: apparatus

آفتومات: به دبیره‌ی روسی автомат به دبیره‌ی لاتین: avtomat برابر انگلیسی: automaton

اُدیال: پتو. به دبیره‌ی روسی: одеяло به دبیره‌ی لاتین: odeyalo برابر انگلیسی: blanket

استپ: بیابان کم‌گیاه. به دبیره‌ی روسی: степи به دبیره‌ی لاتین: stepi برابر انگلیسی: steppes

استرلیتزن: گروه نظامی ۴۰۰۰ تن پیاده‌نظام. به دبیره‌ی روسی: стрельцы́ به دبیره‌ی لاتین: strel’tsý برابر انگلیسی: archers (کمانداران)

استکان: پیاله. به دبیره‌ی روسی: стакан به دبیره‌ی لاتین: stakan برابر انگلیسی: glass (گویا از دوستگانی پارسی گرفته شده)

اسکناس: پول کاغذی. به دبیره‌ی روسی: ассигнация به دبیره‌ی لاتین: assignácija برابر انگلیسی: banknote (واژه‌ی روسی از assignat فرانسه است)

اشبون: تکه باریکی از سرب که برای حروف‌چینی میان سطرها می‌گذارند. فاصله. به دبیره‌ی روسی: шпон به دبیره‌ی لاتین:shpon برابر انگلیسی: interline

اشپُختُر: بازرس. بدخوانی اینسپکتور روسی. به دبیره‌ی روسی: инспектор به دبیره‌ی لاتین: inspektor برابر انگلیسی: inspector

اِشکاب: ن.ک. اشکاف

اِشکاف: گنجه. دولاب. قفسه. به دبیره‌ی روسی: шкаф به دبیره‌ی لاتین: shkaf برابر انگلیسی: cupboard

بارکاس: قایق موتوری. به دبیره‌ی روسی: баркас به دبیره‌ی لاتین: barkas برابر انگلیسی: longboat

باک: انباره. به دبیره‌ی روسی: бак به دبیره‌ی لاتین: bak برابر انگلیسی: gas tank

بالشِویسم: ن.ک. بُلشویسم

بالشِویک: ن.ک. بلشویک

باندرول: برچسب. به دبیره‌ی روسی: бандероль به دبیره‌ی لاتین: banderol برابر انگلیسی: wrapper

بانکه: دبه. به دبیره‌ی روسی: банка به دبیره‌ی لاتین: banka برابر انگلیسی: jar

برزنت: کرباس. به دبیره‌ی روسی: брезент به دبیره‌ی لاتین: brezent برابر انگلیسی: canvas

بشکه: به دبیره‌ی روسی: бочка به دبیره‌ی لاتین: bochka برابر انگلیسی: barrel

بُکسل: کشیدن. به دبیره‌ی روسی: буксир به دبیره‌ی لاتین: buksir برابر انگلیسی: tug

بکسوات: لغزیدن، سُریدن. به دبیره‌ی روسی: буксовать به دبیره‌ی لاتین: buksovat برابر انگلیسی: skid

بُلشویک: اکثریت‌گرا. به دبیره‌ی روسی: большевик به دبیره‌ی لاتین: bol’shevik برابر انگلیسی: Bolshevik

بُلشویسم: اکثریت‌گرایی. به دبیره‌ی روسی: большевизм به دبیره‌ی لاتین: bol’shevizm برابر انگلیسی: Bolshevism

بلیت: به دبیره‌ی روسی: билет به دبیره‌ی لاتین: bilet برابر انگلیسی: ticket (واژه‌ی روسی شاید از biglietto در ایتالیایی باشد یا billet در فرانسه)

بنزین: به دبیره‌ی روسی: бензин به دبیره‌ی لاتین: benzin برابر انگلیسی: gas

بیگودی: به دبیره‌ی روسی: бигуди به دبیره‌ی لاتین: bigudi برابر انگلیسی: hair roller (واژه‌ی روسی از bigodino در ایتالیایی است)

بیلیارد: این واژه فرانسوی است نه روسی. شاید از روسی وارد زبان پارسی شده باشد. به دبیره‌ی روسی: бильярд به دبیره‌ی لاتین: bil’yard برابر انگلیسی: billiards

پاسور: ورق بازی. به دبیره‌ی روسی: пасур به دبیره‌ی لاتین: pasur برابر انگلیسی: playing cards

پاگُن: سردوشی. به دبیره‌ی روسی: погон به دبیره‌ی لاتین: pogon برابر انگلیسی: shoulder loop

پاگون: ن.ک. پاگن

پُرس: وعده. به دبیره‌ی روسی: порция به دبیره‌ی لاتین: portsiya برابر انگلیسی: portion

پریموس: اجاق کوچک. به دبیره‌ی روسی: примус به دبیره‌ی لاتین: primus برابر انگلیسی: primus (نام خاص شرکت سازنده‌ی اجاق)

پُشتوای: کشتی نامه‌رسانی. در اصل به معنای «پُستی». به دبیره‌ی روسی: почтовый به دبیره‌ی لاتین: pochtovyy برابر انگلیسی: postal

پلیسه: به دبیره‌ی روسی: плисси به دبیره‌ی لاتین: plissi برابر انگلیسی: pleated

پوت: ن.ک. پود

پوتین: موزه. چکمه (ترکی). به دبیره‌ی روسی: ботинки به دبیره‌ی لاتین: botinki برابر انگلیسی: boots (واژه‌ی روسی از bottine در فرانسه گرفته شده است.)

پود: یکان وزن روسی در اصل برابر شانزده لیتر. همان که امروزه «پیت» گفته می‌شود. به دبیره‌ی روسی: пуд به دبیره‌ی لاتین: pud برابر انگلیسی: pud

پودراتچی: پیمانکار (از: روسی پُدرات + چی ترکی). پُدرات: به دبیره‌ی روسی: подряд به دبیره‌ی لاتین: podryad برابر انگلیسی: contract

پوط: ن.ک. پود

پیت: ن.ک. پود

پیان: مست و لول. به دبیره‌ی روسی: пьяный به دبیره‌ی لاتین: p’yanyy برابر انگلیسی: drunk

پیراشکی: کلوچه. به دبیره‌ی روسی: пирожки به دبیره‌ی لاتین: pirozhki برابر انگلیسی: pirog

تراخم: بیماری چشم. به دبیره‌ی روسی: трахоме به دبیره‌ی لاتین: trakhome برابر انگلیسی: trachoma (واژه‌ی روسی از trachome در فرانسه است)

ترمز: بازدارنده. به دبیره‌ی روسی: тормоз به دبیره‌ی لاتین: tormoz برابر انگلیسی: brake

ترئیکا: گردونه‌ی سه‌اسبه. (در اصل به معنای: سه‌تایی) به دبیره‌ی روسی: тройка به دبیره‌ی لاتین: troyka برابر انگلیسی: troika

جلیتقه: به دبیره‌ی روسی: жилетка به دبیره‌ی لاتین: zhiletka برابر انگلیسی: vest (واژه‌ی روسی از gilet در فرانسه است)

جلیقه: ن.ک. جلیتقه

چتکه: ن.ک. ریشه شناسی چرتکه

چَتوَر: یکان وزن به معنای چارک. به دبیره‌ی روسی: четверть به دبیره‌ی لاتین: chetvert برابر انگلیسی: quarter

چَتوَل: ن.ک. چتَور

چدن: آمیغ (آلیاژ) آهن و قلع. به دبیره‌ی روسی: чугуна به دبیره‌ی لاتین: chuguna برابر انگلیسی: cast iron

چرتکه: ن.ک. چتکه

چمدان: همان جامه‌دان. البته برخی آن را روسی دانسته‌اند. به دبیره‌ی روسی: чемодан به دبیره‌ی لاتین: chemodan برابر انگلیسی: suitcase

چوخه: بالاپوش شبانی. به دبیره‌ی روسی: чоха به دبیره‌ی لاتین: chokha برابر انگلیسی: واژه ندارد.

خاموت: پالهنگ. به دبیره‌ی روسی: хомут به دبیره‌ی لاتین: khomut برابر انگلیسی: strap

خلب: نان. به دبیره‌ی روسی: хлеб به دبیره‌ی لاتین: khleb برابر انگلیسی: bread

درشکه: گردونه. به دبیره‌ی روسی: дрожки به دبیره‌ی لاتین: droschke برابر انگلیسی: carriage

دوجین: دوازده. به دبیره‌ی روسی: дюжина به دبیره‌ی لاتین: dyuzhina برابر انگلیسی: dozen

راپورت (در عامیانه: لاپورت): گزارش. به دبیره‌ی روسی: рапорт به دبیره‌ی لاتین: raport برابر انگلیسی: report (واژه‌ی روسی از rapport در فرانسه است)

رامکا: قاب عکس. به دبیره‌ی روسی: рамка به دبیره‌ی لاتین: ramka برابر انگلیسی: frame

رامگا: ن.ک. رامکا

رانکا: ظرف سینی مانندی برای حروف‌چینی. احتمالا همان رامکا.

رزوه: شیار. به دبیره‌ی روسی: резьба به دبیره‌ی لاتین: rez’ba برابر انگلیسی: screw-thread

زاپاس: یدک. ذخیره. به دبیره‌ی روسی: запас به دبیره‌ی لاتین: zapas برابر انگلیسی: reserve/spare

زاکوسکا: مزه. پیش‌غذا. به دبیره‌ی روسی: закуска به دبیره‌ی لاتین: zakuska برابر انگلیسی: appetizer

زامسکه: بتونه. به دبیره‌ی روسی: замазка به دبیره‌ی لاتین: zamazka برابر انگلیسی:‌ putty

زاموسقه: ن.ک. زامسکه

ساخارین: در اصل از شکر پارسی. به دبیره‌ی روسی: сахарин به دبیره‌ی لاتین: sacharin برابر انگلیسی: saccharin

سارافون: نوعی پوشاک. به دبیره‌ی روسی: сарафан به دبیره‌ی لاتین: sarafan برابر انگلیسی: sarafan (از «سراپای» پارسی گرفته شده)

ساژن: یکان درازا برابر سه آرشین است. به دبیره‌ی روسی: сажень به دبیره‌ی لاتین: sazhen برابر انگلیسی: fathom

ساسات: مکنده. به دبیره‌ی روسی: сосать به دبیره‌ی لاتین: sosat برابر انگلیسی: suction

ساسون: به دبیره‌ی روسی: сосун به دبیره‌ی لاتین: sosun برابر انگلیسی: pleat

سالدات: سرباز. به دبیره‌ی روسی: солдат به دبیره‌ی لاتین: soldat برابر انگلیسی: soldier (واژه‌ی روسی از فرانسه یا آلمانی آمده است.)

سماور. به دبیره‌ی روسی: самовар به دبیره‌ی لاتین: samovar برابر انگلیسی: samovar

سوخاری: تُرد. به دبیره‌ی روسی: сухари به دبیره‌ی لاتین: sukhari برابر انگلیسی: crackers

شاپکا: کلاه. به دبیره‌ی روسی: шапка به دبیره‌ی لاتین: shapka برابر انگلیسی: hat

شلنگ: لوله. به دبیره‌ی روسی: шланг به دبیره‌ی لاتین: shlang برابر انگلیسی: hose

شماته: به دبیره‌ی روسی: шуметь به دبیره‌ی لاتین: shumet برابر انگلیسی: noise

شماطه: ن.ک. شماته.

شنل: بالاپوش. به دبیره‌ی روسی: шинель به دبیره‌ی لاتین: shinel برابر انگلیسی: overcoat

شوشکه: ‌نوعی شمشیر یا قمه. به دبیره‌ی روسی: шашка به دبیره‌ی لاتین: shashka برابر انگلیسی: sabre, sword

شوشگه: ن.ک. شوشکه

غُرموت: علوفه. خوراک اسبان. به دبیره‌ی روسی: корм به دبیره‌ی لاتین: korm برابر انگلیسی: ‌fodder

غُرمود: ن.ک. غُرموت

غورمود: ن.ک. غُرموت

فاستونی: نوعی پارچه. در اصل بوستونی. به دبیره‌ی روسی: Бостон به دبیره‌ی لاتین: boston برابر انگلیسی: Boston

فامیل: نام خانوادگی. به دبیره‌ی روسی: фамилия به دبیره‌ی لاتین: familiya برابر انگلیسی: surname

فانسقه: جای فشنگ. نوعی تفنگ از زمان فتح علیشاه.

فرغون: از fourgon فرانسوی

فوتبالیست: فوتبال‌باز. به دبیره‌ی روسی: футболист به دبیره‌ی لاتین: futbolist برابر انگلیسی: footballer

قارمان: ن.ک. گارمُن.

کاپشن: بالاپوش. به دبیره‌ی روسی: капюшон به دبیره‌ی لاتین: kapyushon برابر انگلیسی: hood

کالباس: جگرآکنده. به دبیره‌ی روسی: колбаса به دبیره‌ی لاتین: kolbasa برابر انگلیسی: sausage

کالسکه: گردونه. به دبیره‌ی روسی: коляска به دبیره‌ی لاتین: kolyaska برابر انگلیسی: carriage

کتلت: بریده‌ی گوشت. به دبیره‌ی روسی: котлета به دبیره‌ی لاتین: kotleta برابر انگلیسی: cutlet

کروک: سقف درشکه و کالسکه.

کفال: نام نوعی ماهی. در اصل به معنای «سر». به دبیره‌ی روسی: кефал به دبیره‌ی لاتین: Kefal (از یونانی Kepale)

کوادرات: چارگوش در حروف‌چینی. به دبیره‌ی روسی: квадрат به دبیره‌ی لاتین: kvadrat برابر انگلیسی: square

کِواس: آبکامه.

کوپه: به دبیره‌ی روسی: купе به دبیره‌ی لاتین: kupe برابر انگلیسی: compartment

گارسه: جعبه‌ی حروف سربی. به دبیره‌ی روسی: касса به دبیره‌ی لاتین: kassa برابر انگلیسی: type case (دو اصطلاح uppercase و lowercase به معنای حرف بزرگ و کوچک از همین جا گرفته شده است. واژه‌ی روسی از casse در فرانسوی به معنای جعبه آمده است.)

گارمُن: ساز دهنی. به دبیره‌ی روسی: гармоника به دبیره‌ی لاتین: garmonika برابر انگلیسی: harmonica

گالش: به دبیره‌ی روسی: галоша به دبیره‌ی لاتین: galosha برابر انگلیسی: galosh

گِروانکه: یکان وزنی برابر ۳۶۰ گرم یا پنج سیر.

گیرز: کاغذ سیگار. در اصل روسی: گیلز. به دبیره‌ی روسی: гильз به دبیره‌ی لاتین: gilz برابر انگلیسی: sleeves (آستین)

لاستیک: به دبیره‌ی روسی: ластик به دبیره‌ی لاتین: lastik برابر انگلیسی: rubber

لُتکا: زورق. قایق. به دبیره‌ی روسی: лодка به دبیره‌ی لاتین: lodka برابر انگلیسی: boat

لُتکه: ن.ک. لُتکا

لِنت: نوار. به دبیره‌ی روسی: лент به دبیره‌ی لاتین: lent برابر انگلیسی: tape

ماتوشکا: کنایه از روسپی. به دبیره‌ی روسی: матушка به دبیره‌ی لاتین: matushka برابر انگلیسی: mother (در اصل به معنای «مامک» یا مادر کوچک)

مازوت: نفت چراغ. به دبیره‌ی روسی: мазут به دبیره‌ی لاتین: mazut برابر انگلیسی: masout

ماموت: از زبان مردم سیبری. به دبیره‌ی روسی: мамонт به دبیره‌ی لاتین: mamont برابر انگلیسی: mammoth ساخته شده از دو بخش maa به معنای «زمین» و moth به معنای موش کور (mole)

متقال: به دبیره‌ی روسی: миткаль به دبیره‌ی لاتین: mitkal برابر انگلیسی: calico

مکاره: بازار سالیانه. از نام بازار فصلی «ماکاریوسکایا یارمارکا». به دبیره‌ی روسی: Макарьевская ярмарка به دبیره‌ی لاتین: Makarievskaya yarmarka برابر انگلیسی: Macarius fair به معنای بازار سالیانه‌ی قدیس ماکاریوس Macarius of Unzha

منشویک: اقلیت. به دبیره‌ی روسی: меньшевик به دبیره‌ی لاتین: men’shevik برابر انگلیسی: menshevik

نَچالنِک: ن.ک. نَجَلنیک.

نَچَلنیک: رئیس محل. به دبیره‌ی روسی: начальник به دبیره‌ی لاتین: nachal’nik برابر انگلیسی: superintendent

نعلبکی: در فرهنگ دهخدا این واژه پارسی و شکل دیگری از «نعلک» دانسته شده است اما نعلک به معنای گوشواره و نیز رکاب است که به نظر من ربطی به این واژه ندارد. نعلبکی را در روسی блюдце (به دبیره‌ی لاتین: blyudtse) و نیز поддонник (به دبیره‌ی لاتین: poddonnik) می گویند که ربطی به نعلبکی ندارد.

نِمِسه: نام قدیم اتریش. به دبیره‌ی روسی: Немцы به دبیره‌ی لاتین: nemtsy برابر انگلیسی: Austria

واکسیل: ن.ک. واکسیل‌‌بند.

واکسیل بند: نوار قیطانی افسران. به دبیره‌ی روسی: аксельбанты به دبیره‌ی لاتین: aksel’banty برابر انگلیسی: aiguillettes

وان: به دبیره‌ی روسی: ванна به دبیره‌ی لاتین: vanna برابر انگلیسی: bathtub

ودکا: به دبیره‌ی روسی: водка به دبیره‌ی لاتین: vodka برابر انگلیسی: vodka

ورس یا ورست: یکان درازا. برابر ۳۵۰۰ گام. به دبیره‌ی روسی: верст به دبیره‌ی لاتین: verst برابر انگلیسی: miles

وَکسیل: ن.ک. واکسیل‌بند

 

آگاهی: برای پیوند با ما می‌توانید به رایانشانی azdaa@parsianjoman.org نامه بفرستید. همچنین برای آگاهی از به‌روزرسانیهای تارنما می‌توانید هموند رویدادنامه پارسی‌انجمن شوید و نیز می‌توانید به تاربرگ ما در فیس‌بوک یا تلگرام یا اینستاگرام بپیوندید.