Category: Сохторшиносӣ ва вожасозӣ

Пас аз баромадани ислом ва гаравидани эрониён ба ин ойин то дерзамоне ҳамаи навзандҳои (осори) донишмандон ва дабирон (адибон) ва чомасароёни эронӣ ба тозӣ буд. Барои намуна, Ибни Қутайбаи Динаварӣ, Ҳамзаи Исфаҳонӣ ва Муҳаммад бинни Ҷарири Табарӣ дар торих ва фарҳанг (адаб), Ибни Фақеҳи Ҳамадонӣ дар гетошиносӣ (ҷуғрофиё), Муҳаммад бинни Яъқуби Кулайнӣ ва Ибни Бобувайҳ дар динсухан (ҳадис), Муҳаммад бинни Закариёи Розӣ дар пизишкӣ, ва Абӯмашъари Балхӣ дар роиш (риёзӣ) ва ахтаршиносӣ ҳамаи навзандҳои донишварона ва дабиронаи хешро ба тозӣ падид оварданд.

Солҳост, ки порсигароӣ ва саранивисӣ, ки донишест арҷманд ва ҳунаре бемонанд, дар миёни бузургону адабдӯстон равоӣ ёфтааст. Аз сӯе фарҳехтагоне чун Казозӣ, Ҷунайдӣ, Ҳоҷарӣ (нигорандаи Фарҳанги бистҳазор), Розӣ (нигорандаи Фарҳанги вожаҳои форсии сара барои вожаҳои арабӣ дар форсии муъосир), Донишёр (нигорандаи Фарҳангномаи порсии ориё) ва.., ва аз сӯе Фарҳангистони забон ва адаби порсӣ дар ин замина гомҳои буланде бардошта ва дар шиносондани тавонмандиҳои порсӣ ба ҳамагон кӯшидаанд.

Забони паҳлавӣ ё порсии миёна наздик ба як ҳазора забони расмии ду хонадони эронии Ашконӣ ва Сосонӣ будааст. Вожаҳои фаровоне аз забонҳои авестоӣ ва порсии бостон ба забони паҳлавӣ расида ва аз онҷо вориди забони порсии нав шудаанд. Ҳамчунон ки сангрезаҳои кафи рӯдхона ҳарчи бештар дар гузари об бошанд, бештар собида мешаванд, вожаҳо ҳам дар дарозои замон ҳарчи бештар ба кор гирифта шаванд, кӯтоҳтар мешаванд. Бар ин поя, дар гузари табиъии вожаҳо аз паҳлавӣ ба порсии нав дигаргуниҳое рух додааст:

Вожасозӣ масъалаест мавридӣ ва сайри забони форсӣ ва вожасозӣ дар ин чиҳил-панҷоҳсола ҳам пуштибони ин муддаъо аст. Ҳукмҳои куллӣ аз ин даст, ки метавон ва бояд дар баробари ҳар вожаи хориҷӣ як вожаи форсӣ гузошт, ҳукмест нодуруст ва нашуданӣ. Ҳукм ба ин ки ба ҳеч ваҷҳ вожа набояд сохт ва вожаҳои хориҷиро ба ҳамон сурат пазируфт, низ ҳукмест нодуруст ва ношуданӣ. Ва ё тасаввури ин ки дар баробари тамоми мафҳумҳо ва номҳои тозаи фарҳанги урупоӣ дар китобҳои куҳан ногузир баробарӣ ёфт мешавад, содаандешона аст.

Торнамои бахши форсии “Дуйче Велле” (Садои Олмон) батозагӣ бо сариҳам кардани гуфтовардҳои гуногуни расонаҳо нивиштае дар бораи вожагони барсохтаи Фарҳангистон мунташир карда [инҷо], ки дар он омадааст: “Бархе аз устодони донишгоҳ ва забоншиносон муътақиданд бисёре аз вожаҳои мусавваби Фарҳангистони забони форсӣ фақат ба дарди танз мехӯрад,” вале нагуфтааст кудом устодон ва забоншиносон ва низ далелҳои ин устодон! барои танзомез донистани ин наввожагон чист. Сипас дар дунбола аз сӯи Аҳмади Пурӣ чунин гуфтовард кардааст: “Оё умедворед аммаи ман аз баққоли маҳаллаашон бихоҳад ба ӯ ду баста”хамирок” бидиҳад ва марди баққол низ дарёбаду ду баста “мокорунӣ” аз қафаса берун оварад?!”

Барои як мафҳум ё истилоҳ дар марҳилаи нахуст чи басо баробарии дуруст ё кӯтоҳу расо ёфт нашавад ва ин кӯшиш дар мароҳили сипасин ба натиҷа бирасад. Дар рӯзгори мо, ки гароиш ба он аст, ки забони порсӣ ба пуштибонии қоъидаҳо ва қолабҳои худ ва бо сармояи худ вожаҳои тоза бисозад, дар айни ҳол ин имкон фароҳам шудааст, ки ончи дар чиҳил-панҷоҳсолаи ахир сохтаанд ва норасост, низ ислоҳ шавад, ва таркибҳо ва вожаҳое кӯтоҳтар ва беҳтар ҷонишини онҳо шавад.

Коргурӯҳи пойиши Порсӣ Анҷуман дар моҳрӯзҳои (= торихҳои) ёздаҳум ва ҳиҷдаҳуми меҳрмоҳ барномаи “Клик” аз барномаҳои шабакаи Би-би-сии Форсиро пойиш кардааст. Дар ин барнома гардонандагон ба шиносондани тозатарин дастовардҳои фанноварик дар густараҳои роёнаӣ мепардозанд. Чунин ба нигар меояд, ки агарчи онон мекӯшанд то онҷо ки шуданӣ аст, аз корбурди вожагони бегона бипарҳезанд, вале будмояи (= моҳияти) чунин барномае ва пайванди он бо дастовардҳои навине, ки реша дар фарҳангу забони Бохтарзамин дорад, кори порсигӯиро дар ин заминаҳо сахттар кардааст.

“Ҳо-“ яке аз пешвандҳои камшинохтаи порсӣ аст, ки ҳам дар бофа (матн)-ҳои куҳани порсӣ дида мешавад ва ҳам дар гӯишҳои кунунии Эрон ба кор меравад. Корбурдҳои ин пешванд чунинанд: А) Ба карвоз (феъл) мепайвандад, вале чимор (маъно)-и онро дигар намекунад, балки гунае согин (нуонс, тағйири кам дар маъно) падид меоварад, ё бар он куниш таъкид мекунад.

Дарвоқеъ, порсизабонон барои сохтани десаи бешоли вожае, ки ба é поён меёбад, ба дунболи чигунагии он дар паҳлавӣ намегарданд, балки худкорона пасванди “-гон”-ро ба кор мебаранд. Гувоҳии ин зӯя (муддаъо) вожаҳои арабие ҳастанд, ки ба é поён меёбанд ва бо “-гон” бешол меёбанд: хосса – хоссагон, сифла – сифлагон, нухба – нухбагон, раққоса – раққосагон, наззора – наззорагон, ва дигарҳо.

Забони порсӣ дар замонҳои шоҳаншоҳиҳои ҳахоманишӣ, ашконӣ ва сосонӣ бо забонҳои эломӣ, бобилӣ, ҳиндӣ, юнонӣ, сурёнӣ ва… дар пайванд буда ва баста ба ҷойгоҳу ниёзи худ аз ин забонҳо вомвожаҳоеро пазируфта, ё баворуна, вожаҳоеро ба ин забонҳо вом додааст. Бар ин поя метавонем бигӯем вомвожа вожаест, ки забоне дар раванде зосторик (табиъӣ) ва ба миёнҷии ниёзи забонии худ аз забоне дигар меситонад. Дар ин додуситад забони ҳозмоне (ҷомеъае), ки дар заминаи донишу орвин (таҷруба)-и зистӣ дар зинаи (дараҷаи) пойинтаре қарор дорад, бештар кунишпазиру ситонанда аст, то кунишгару диҳанда.