Шоҳрухи Маскӯб бар ин бовар аст, ки забони форсӣ ва торихи миллии Эронзамин ду ҳанованд (омил)-и маҳанде (муҳимме) аст, ки эрониёнро аз ҳал шудан дар уммати исломӣ ва низ араб шудан нигаҳ дошт. Ба гуфтаи Маскуб: “Дуруст бар ҳамин ду омил ҳувияти миллӣ ё қавмии худро бино кардем. Яке (торих) пуштвона, тӯшаи роҳ ва такягоҳамон буд ва дигарӣ (забон) шолуда, пойгоҳ ва ҷонпаноҳ, ҳисоре, ки дар он истодем.”

Ҳаёт Неъмат, шоъир ва пажӯҳишгари самарқандӣ, фарҳанге аз вожагони осори Мавлоно Ҷалолиддини Балхиро таҳия карда ва барои чоп ба Вазорати фарҳанги Тоҷикистон супурдааст. Шамсияи Қосим (авоили моҳи декабри 2012) ба дидори ӯ рафта ва дар мусоҳибае аз кору фаъъолиятҳои ӯ дар замони иқоматаш дар Тоҷикистон ҷӯё шудааст.

Забони паҳлавӣ ё порсии миёна наздик ба як ҳазора забони расмии ду хонадони эронии Ашконӣ ва Сосонӣ будааст. Вожаҳои фаровоне аз забонҳои авестоӣ ва порсии бостон ба забони паҳлавӣ расида ва аз онҷо вориди забони порсии нав шудаанд. Ҳамчунон ки сангрезаҳои кафи рӯдхона ҳарчи бештар дар гузари об бошанд, бештар собида мешаванд, вожаҳо ҳам дар дарозои замон ҳарчи бештар ба кор гирифта шаванд, кӯтоҳтар мешаванд. Бар ин поя, дар гузари табиъии вожаҳо аз паҳлавӣ ба порсии нав дигаргуниҳое рух додааст:

Рӯзи одинаи 21 озармоҳ дар Маркази “Биниши нав” филми мустанади “Мехвора” (дар бораи дабираи мехӣ), тозатарин сохтаи Баҳроми Рӯшанзамир, ба намоиш даромад. Ин филм 24-дақиқаӣ ба шиносоӣ ва баррасии раванди дигаргуниҳои хатҳои мехӣ дар даврони бостон мепардозад ва низ нигоҳе ба корҳо ва дастовардҳои як ҷавони ҳамадонӣ ба номи Суҳайли Дилшод дорад, ки устувонаи бобилии Куруши Бузургро ба ҳамон гунаи суннатияш месозад.

Вожасозӣ масъалаест мавридӣ ва сайри забони форсӣ ва вожасозӣ дар ин чиҳил-панҷоҳсола ҳам пуштибони ин муддаъо аст. Ҳукмҳои куллӣ аз ин даст, ки метавон ва бояд дар баробари ҳар вожаи хориҷӣ як вожаи форсӣ гузошт, ҳукмест нодуруст ва нашуданӣ. Ҳукм ба ин ки ба ҳеч ваҷҳ вожа набояд сохт ва вожаҳои хориҷиро ба ҳамон сурат пазируфт, низ ҳукмест нодуруст ва ношуданӣ. Ва ё тасаввури ин ки дар баробари тамоми мафҳумҳо ва номҳои тозаи фарҳанги урупоӣ дар китобҳои куҳан ногузир баробарӣ ёфт мешавад, содаандешона аст.

Бештари мо бо нуфузи забони арабӣ бар забони порсӣ ва вомвожаҳои арабии воридшуда дар забони порсӣ ошноем, аммо шояд надонем, ки забони арабӣ ҳам вожаҳои фаровоне аз забони порсӣ ба вом гирифтааст. Аммо дар фарораванди вомгирӣ чунон вожаҳои порсиро ба ҳам рехта ва аз шакли аслии худ дур карда, ки гоҳе ёфтани вожаҳои порсӣ барои забоншиносон ҳам душвор аст. Пештар дар бораи нуфузи забони порсӣ бар забони арабӣ (ва дар бофтори густардатар, фарҳанги эронӣ бар забон ва фарҳанги арабӣ), аз ҷумла корҳои шодравон устод дуктур Муҳаммади Муҳаммадии Малоирӣ нивиштаам. Дар ин ҷустор ба китобе мепардозам дар бораи вожаҳои порсӣ, ки забони арабӣ вом гирифтааст.

Дар торихи бостон даврае ҳаст, ки онро давраи “ведоӣ” меноманд. Яъне даврае, ки ақвоми ҳиндуэронӣ ҳануз аз якдигар ҷудо нашуда буданд ва зистии ҳанбозин доштанд. Куҳантарин намудҳои ин ҳанбозиҳоро метавон дар бовармандиҳои ойинӣ ва ҳамчунин монандагиҳои забонӣ дар китобҳои “Ведоҳо” ва “Авесто” ҷустуҷӯ кард. Ин пайванду пайвастагӣ аз даврони куҳан то ба имрӯз дар ҳамаи дарозои торихи ду миллат бо фарозу фурӯдҳое идома ёфтааст.

Торнамои бахши форсии “Дуйче Велле” (Садои Олмон) батозагӣ бо сариҳам кардани гуфтовардҳои гуногуни расонаҳо нивиштае дар бораи вожагони барсохтаи Фарҳангистон мунташир карда [инҷо], ки дар он омадааст: “Бархе аз устодони донишгоҳ ва забоншиносон муътақиданд бисёре аз вожаҳои мусавваби Фарҳангистони забони форсӣ фақат ба дарди танз мехӯрад,” вале нагуфтааст кудом устодон ва забоншиносон ва низ далелҳои ин устодон! барои танзомез донистани ин наввожагон чист. Сипас дар дунбола аз сӯи Аҳмади Пурӣ чунин гуфтовард кардааст: “Оё умедворед аммаи ман аз баққоли маҳаллаашон бихоҳад ба ӯ ду баста”хамирок” бидиҳад ва марди баққол низ дарёбаду ду баста “мокорунӣ” аз қафаса берун оварад?!”

Барои як мафҳум ё истилоҳ дар марҳилаи нахуст чи басо баробарии дуруст ё кӯтоҳу расо ёфт нашавад ва ин кӯшиш дар мароҳили сипасин ба натиҷа бирасад. Дар рӯзгори мо, ки гароиш ба он аст, ки забони порсӣ ба пуштибонии қоъидаҳо ва қолабҳои худ ва бо сармояи худ вожаҳои тоза бисозад, дар айни ҳол ин имкон фароҳам шудааст, ки ончи дар чиҳил-панҷоҳсолаи ахир сохтаанд ва норасост, низ ислоҳ шавад, ва таркибҳо ва вожаҳое кӯтоҳтар ва беҳтар ҷонишини онҳо шавад.

“Рӯзе, ки форсӣ доштем” достони донишомӯзоне дабистонист, ки омӯзгорашон аз онон мехоҳад, то чомае (= шеъре)-ро аз бар кунанд ва дар клос бихонанд. Донишомӯзон, ки аз ҷунин коре нотавонанд, тан ба коре дигар медиҳанд.